Etymologia | 2005-04-27 |
Jaka jest etymologia nazwy słoń? | |
Wyraz słoń związany jest ściśle z czasownikiem słonić, słaniać się, obocznym do kłonić, kłaniać się. A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego wskazuje, iż nazwano tak owo sympatyczne zwierzę w myśl przekonania, iż ono nie może kłaść się (kłonić się), ponieważ nie wstanie. Co najwyżej może słonić się o drzewo. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-04-27 |
Jaka jest etymologia nazwy wielbłąd? | |
Rzeczownik wielbłąd to kontynuacja formy staro-cerkiewno-słowiańskiej wielbąd, obecnej w polskiej leksyce do XIII stulecia. Jest to ogólnosłowiańskie zapożyczenie z języka gockiego ulbandus (to z kolei na wzór greckiego elephantos). W XVI wieku częsta też postać wielbrąd. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-04-14 |
Jakie jest znaczenie nazwy miejscowości Opole, skąd się wzięła ta nazwa? | |
We wczesnym średniowieczu istniał rzeczownik opole (pochodzący od pole, zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego) i od tego wyrazu wywodzi się nazwa miasta. Wyraz opole – współcześnie już nie używany – oznaczał organizację terytorialną (podobną do dzisiejszej gminy) pewnej liczby osad powiązanych ze sobą pod względem praw i obowiązków, np. świadczeniami na rzecz władcy; skupienie większej liczby osad rodowych, rolniczych; ośrodkami zarządzania opolami były prawdopodobnie grody (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, wiele szczegółów dotyczących tego miasta notuje S. Rospond w Słowniku etymologicznym miast i gmin PRL). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-03-25 |
Jakie jest pochodzenie słowa manowce? | |
Wyraz manowce obecnie występuje tylko w związkach frazeologicznych – sprowadzić kogoś na manowce lub zejść na manowce, w których ma tylko formę liczby mnogiej. W dawnej polszczyźnie istniał wyraz manowiec, który oznaczał bezdroże, spotykamy więc takie przykładowe zdania: Szedł manowcem, Biegli manowcami itp. Słowo manowiec pochodzi od czasownika manić - czyli zwodzić, oszukiwać. Dlatego też pierwotnie manowiec oznaczał drogę zwodniczą, poboczną, która wiedzie donikąd, na bezdroża. Mirosława Siuciak |
Etymologia | 2005-03-25 |
Jaka jest etymologia słowa cierpienie? | |
Cierpienie to rzeczownik utworzony od wyrazu cierpieć za pomocą przyrostka -enie. Sam czasownik istnieje w języku polskim od samego początku, a został przejęty z języka prasłowiańskiego - już wówczas miał takie znaczenie jak dzisiaj, czyli oznaczał stan bólu zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Występował też w drugim znaczeniu - 'mieć gorzki lub kwaśny smak', lecz tutaj cierpieć zostało przekształcone w cierpnąć, a od tego czasownika zostały utworzone takie wyrazy, jak: cierpki, cierpkość. Natomiast czasownik cierpieć w pierwszym znaczeniu stał się podstawą rzeczownika cierpienie oznaczającego ‘ból, mękę, męczarnię’. Mirosława Siuciak |
Etymologia | 2005-03-25 |
Skąd pochodzi wyrażenie babie lato? | |
Babie lato jest nie tylko szeroko rozpowszechnionym wyrażeniem w językach słowiańskich, ale również znajdujemy jego odpowiedniki w językach spoza rodzimej grupy języka polskiego. Np. w niemieckim obserwujemy Altweibersommer, w szwajcarskim witwensommerli (alt – ‘stary’; Weib – ‘kobieta’; Witwe – ‘wdowa’; Sommer – ‘lato’). Franciszek Sławski w Słowniku etymologicznym języka polskiego przytacza tezę Klugego (F. Kluge: Etymologisches Wörterbüch der deutschen Sprache. Wyd. 11. Berlin 1934), który semantycznych podstaw tego wyrażenia upatruje w porównywaniu okresu niemal letnich, ciepłych dni jesieni z późną miłością starszych kobiet. Por. uwagi etymologiczne na temat nazw pór roku oraz rzeczownika baba w dziale Etymologia. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-03-23 |
Jaka jest etymologia słowa matura? | |
Rzeczownik matura (nazwa egzaminu) został zapożyczony w 2. połowie XIX wieku z języka niemieckiego. Jest ro skrót wyrażenia Maturitäts-prüfung. Oczywiście podstawowym źródłosłowem matury jest łaciński wyraz matūrūs ‘dojrzały’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-03-18 |
Jaka jest etymologia słowa patron? | |
Rzeczownik patron, oznaczający ‘osobę (lub instytucję) opiekującą się kimś, czymś, protegującą kogoś, coś; opiekuna, protektora, obrońcę’; ‘nie żyjącą już, sławną, zasłużoną osobę, której imię i nazwisko nadawane jest jakiejś instytucji’, pochodzi od łacińskiego patrōnus, a to z kolei od pater, patris ‘ojciec’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Wyraz patron funkcjonuje w wielu językach europejskich, a w polszczyźnie w znaczeniu ‘opiekun’ znany jest już od połowy XV wieku. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-03-07 |
Jaka jest etymologia wyrazu żart? | |
Słowo żart to zapożyczenie, które pojawiło się w polszczyźnie w okresie XV-XVI w. Pochodzi z języka niemieckiego, skąd przedostało się do innych języków słowiańskich, oprócz polskiego także do czeskiego (żert) i rosyjskiego. Mirosława Siuciak |
Etymologia | 2005-03-03 |
Mam pytanie na temat pochodzenia wyrazu bezpieczny. Kojarzę je ze złożeniem bez pieczy, a piecza to ochrona, kontrola (mam pieczę nad czymś = czuwam nad czymś, pilnuję czegoś), czyli bez pieczy = bez ochrony. Czy to przeczy znaczeniu wyrazu bezpieczny...? Pozdrawiam. Monika | |
Przymiotnik bezpieczny znany jest od XV wieku, pochodzi od wyrażenia bez pieczy ‘bez starania, bez troski, bez opieki’ (por. piecza ‘troska, staranie, opieka’). Być może został zapożyczony od czeskiego bezpečný. Początkowo – do XVII wieku – używany był w znaczeniu ‘beztroski’, stąd też wykształciło się znaczenie ‘nieostrożny, lekkomyślny, niedbały’ i ‘pewny siebie, odważny’. Znaczenie tego przymiotnika stopniowo się rozszerzało do ‘niczym nie zagrożony, nie zagrażający’, co spowodowane było ekspansją jego antonimu – niebezpieczny. W efekcie tego procesu i w opozycji do niebezpieczny przymiotnik bezpieczny zaczął być używany w znaczeniu ‘wolny od niebezpieczeństwa’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego). Jeszcze Słownik języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego odnotowuje – przestarzałe już w XX wieku – znaczenie ‘nie troszczący się o kogo albo o co; spokojny, pewny’ wraz z przykładem z Potopu H. Sienkiewicza: O żonę i dziatki będę bezpieczny, bo puszcza najlepsza to w świecie forteca. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-03-01 |
Od czego pochodzi nazwa Atlantyk? | |
Nazwa tego oceanu wywodzi się od łacińskiego (mare) Atlanticum (morze Atlantyckie), a to z greckiego wyrazu Atlanticós, który pochodzi od nazwy góry w zachodniej Afryce – Átlās, Átlant-, na której (według wierzeń) odpoczywają niebiosa (por. The American Heritage Dictionary of the English Language). Nazwa góry pochodzi od imienia znanego z mitologii greckiej tytana Atlasa (brata Prometeusza) skazanego przez Zeusa na dźwiganie sklepienia niebieskiego na barkach), a to z gr. tlēnaí ‘podtrzymywać; dźwigać’ (W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych). Początkowo w średniowieczu w języku angielskim nazwa Atlantic odnosiła się do morza na zachodnim wybrzeżu Afryki, później rozszerzono ją na cały ocean (Chambers Dictionary of Etymology). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-02-25 |
Skąd pochodzi często ostatnio słyszane słowo eutanazja? | |
Eutanazja, czyli ‘rozmyślne, wywołane współczuciem spowodowanie śmierci osoby nieuleczalnie chorej, zwykle na jej żądanie’ pochodzi od greckiego wyrazu euthanasíā ‘łatwa lub szczęśliwa śmierć’, który stanowi połączenie cząstki eu- ‘dobrze, łatwo’ i thánatos ‘śmierć’ (zob. Chambers Dictionary of Etymology). W języku angielskim wyraz ten w cytowanym na początku znaczeniu używany jest od końca XIX wieku. W Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki oraz w Słowniku wyrazów obcych i trudnych A. Markwskiego i R. Pawelca czytamy, że polski rzeczownik eutanazja wywodzi się od łacińskiego euthanasia o znaczeniu ‘bezbolesna śmierć’. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-02-25 |
Jaka jest etymologia wyrazu zwłoki? Czy istnieje związek między słowami zwłoki (ciało zmarłego) i wyrażenia bez zwłoki (bezzwłocznie) ? | |
Wyraz zwłoki i wyrażenie bez zwłoki łączy to, że pochodzą od jednego czasownika – zwlec, który w prasłowiańszczyźnie miał formę *sъ-vļ’kti. Czasownik ten, zarówno w wariancie dokonanym (zwlec), jak i niedokonanym (zwlekać) ma kilka znaczeń: 1) ‘zdjąć z trudnością, ściągnąć, zedrzeć’; 2) ‘wlokąc ciągnąć coś’; 3) ‘zabronować zaorane pole’. Wymienione znaczenia były dominujące w okresie staropolskim (Słownik staropolski). Słowo to znaczyło też ‘odkładać coś na później, ociągać się’, np. zwlekać z odpowiedzią na list. To właśnie znaczenie zaznacza się w utworzonym od tego czasownika rzeczowniku zwłoka, czyli ‘opóźnienie wykonania czegoś, odkładanie na dalszy termin, zwlekanie z czymś’ (np. kilkudniowa zwłoka). Wyraz zwłoka z kolei tworzy wyrażenie przyimkowe bez zwłoki, czyli ‘bez zwlekania, natychmiast’. Inne znaczenie czasownika zwlec stało się natomiast podstawą staropolskiego rzeczownika zwłok, który mógł też przyjmować formy zewłok, zwłoka oraz zewłoka. Wyrazy te były początkowo wykorzystywane w znaczeniu ‘to, co zwleczono z czegoś / kogoś’ i występowały jako ‘zdobycz, korzyść (z okradania, łupienia kogoś)’. Formy pozbawione liczby pojedynczej – zwłoki // zewłoki zmarłego – występowały w sensie ‘ciało, trup, kości’. W Słowniku języka polskiego pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1900-1927 (tzw. Słowniku warszawskim) znaleźć można doprecyzowującą informację, iż interesujący nas rzeczownik oznaczał ciało zmarłego w całości. W podstawie semantycznej wyrazu zwłoki zawarta jest też czynność wleczenia – bezwładne ciało zmarłego jest ciężkie i może podlegać takiej czynności, jak wleczenie (wlec, zwlec można coś ciężkiego, bezwładnego, np. zwlec pnie drzew na jedno miejsce, zwlec martwe ciała ludzi lub zwierząt). Czasownik wlec, będący podstawą omawianych tu form – zwłoki, bez zwłoki, stał się też punktem wyjścia dla powstania takich m.in. wyrazów, jak: rozwlekły, powłoka czy odwłok. Podstawą dla omawianego słowa był czasownik wlec, który na gruncie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego miał postać vlěšti (wlec), vlěką (wlokę), vlěčeši (wleczesz). Mirosława Siuciak i Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-02-25 |
Jaka jest etymologia słowa wielebny? | |
Wyraz wielebny możemy etymologicznie powiązać z praindoeuropejskim morfemem *vel-, który w języku polskim ma postać wiel- i występuje np. w staropolskim leksemie wielić, czyli ‘przejawiać swą wolę; rozkazywać, nakazywać’. Cząstka ta występuje również w nowszych słowach: powielić (XVII wiek) czy powielacz (XX wiek). Pośrednio pochodnym od czasownika wielić jest przymiotnik wielebny poświadczony w XV wieku i oznaczający pierwotnie ‘uroczysty, świąteczny; godny uwielbienia’, a później także używany w znaczeniu: ‘tytuł księdza, zakonnika’. Zatem omawiany wyraz łączy się semantycznie z czasownikiem wielbić – ‘wielkim uznawać; czcić, adorować’. Zależnym z kolei od omawianego przymiotnika jest rzeczownik wielebność używany w sensie ‘honorowy tytuł duchownego’. Wielebny łączy się też historycznie z formami wielki, wola oraz wolen // wolny, ponieważ ich wspólny rdzeń to przywołany tu wcześniej pie. *vel- //*vol. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-02-24 |
Jaka jest etymologia słowa stres? | |
Rzeczownik stres oznaczający m.in. ‘stan wzmożonego napięcia nerwowego, będący reakcją na działanie negatywnych bodźców fizycznych lub psychicznych’ został przez polszczyznę zapożyczony od angielskiego słowa stress ‘nacisk, presja, napór, wysiłek’ (zob. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki). W angielszczyźnie wyraz stress jest znany od XIV wieku w formach stres, stresse i jest częściowo skróceniem od dawniejszego distress ‘rozpacz, cierpienie, ciasne położenie, nieszczęście’, a częściowo pożyczką ze starofrancuskiego estrece ‘zwężenie, ograniczenie, ucisk’. Wymienione formy swój początek mają w łacinie – pochodzą od łacińskiego imiesłowu strictus, od czasownika stringere ‘ściskać’ oraz imiesłowu districtus od czasownika distringere ‘utrudniać’. Formy łacińskie mają rodowód proindoeuropejski – wywodzą się od rdzenia *streig- ‘naciskać’ (por. Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language, Chambers Dictionary of Etymology, W. Kopliński Słownik wyrazów obcych). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-02-22 |
Jaka może być etymologia słowa fijołek? Czy kwiat to fiołek, czy fijołek? Czy może obie możliwości są prawidłowe? Dziękuję i pozdrawiam. | |
Wszystkie współczesne słowniki z Wielkim słownikiem ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego na czele podają jedynie obowiązującą formę zapisu fiołek, w dobie staropolskiej jednak była używana forma fijołek. W XV wieku częste były nazwy osobowe Fijoł i Fijołek, a nazwiska o nietypowej w stosunku do współczesnej normy pisowni są właśnie pozostałością po dawniejszej formie. Sama nazwa kwiatu pochodzi od łacińskiej nazwy botanicznej viola, która do polszczyzny dotarła prawdopodobnie za pośrednictwem średnio-górno-niemieckiego vîal (w którym łacińskie v było wymawiane jak f) oraz staroczeskiego fijala, fijola (czeskie fiala, fialka), zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-02-20 |
Skąd wywodzi się słowo syn? | |
Rzeczownik syn jest wyrazem ogólnosłowiańskim – w podobnej formie występuje w wielu językach z rodziny słowiańskiej, por. polskie, rosyjskie, ukraińskie, czeskie i słowackie syn, słoweńskie sín, serbskie i chorwackie sîn. Nazwa potomka płci męskiej wywodzi się z formy prasłowiańskiej synъ, a ta z kolei z praindoeuropejskiej sūnŭs ‘rodzony’, która jest pochodna od czasownika sū o znaczeniu ‘rodzić’. Pokrewne formy spotkać można w wielu (nie tylko słowiańskich i nie tylko żywych) językach, np. staroindyjskie sunu-, litewskie sūnùs, gockie sunus, staropruskie souns, staro-wysoko-niemieckie sun, angielskie son (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-02-12 |
Czy nazwa cięcie cesarskie pochodzi od rzeczownika cesarz lub cezar? | |
Jest to kwestia dyskusyjna, ale słowniki skłonne są podawać takie właśnie objaśnienie. Znajdziemy je np. w The American Heritage Dictionary of the English Language, Merriam-Webster’s Dictionary oraz w Chambers Dictionary of Etymology, które stwierdzają, że nazwa tej operacji [angielskie c(a)esarean section lub c(a)esarotomy] ma swój początek w przekonaniu, że Juliusz Cezar lub jego przodek przyszli na świat w ten sposób. Słownik wyrazów obcych Władysława Kopalińskiego podaje, że według łacińskiej etymologii ludowej imię Cezar (łac. Caesar) miało pochodzić od caesus (matris utero) ‘wycięty (z łona matki)’. Lekarze i historycy medycyny twierdzą, że tzw. cesarskie cięcie (łac. sectio caesarea) wykonywane było jeszcze w czasach przedhistorycznych, a nazwa powstała w starożytności, przed „cesarskimi” narodzinami Scypiona Afrykańskiego Starszego, który żył w latach 236-184 p.n.e. Profesor Władysław Szumowski w Historii medycyny (red. T. Bilikiewicz, Warszawa 1961) pisze, że od czasów Numy Pompiliusza, drugiego króla rzymskiego, następcy Romulusa (żyjącego prawdopodobnie na przełomie VIII i VII wieku p.n.e.), starożytni Rzymianie mieli lex regia (później lex caesarea), czyli prawo królewskie zakazujące pogrzebania ciężarnej kobiety przed wydobyciem z jej łona płodu oraz nakazujące wykonanie na zmarłej matce cięcia cesarskiego w celu ratowania płodu. Dzieciom, które się w wyniku tej operacji urodziły, nadawano przydomek (przezwisko) caeso lub caesar (którego staropolskim odpowiednikiem był rzeczownik wyprutek, odnotowany w dawnej jeszcze ortografii jako wyproték oraz wypróték w XVII-wiecznym słowniku G. Knapskiego Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, t. 2, Latinopolonicus, Kraków 1644, s. 101), sectio caesarea bowiem pochodzi od czasownika caedere ‘(wy)ciąć; bić; porąbać’. Podobno pierwszy opis wydobycia żywego płodu poprzez otwarcie jamy brzusznej i nacięcie macicy pochodzi z Leontium na Sycylii z roku 508 p.n.e., w taki też sposób przyszedł na świat Aleksander Wielki. Pewne jest, że ojciec Gajusza Juliusza Cezara również nazywał się Gajusz Juliusz Cezar, a ich przodkowie ze starożytnego rodu Juliuszów (począwszy od pretora Sextusa Juliusza Cezara żyjącego w II wieku p.n.e.) także byli tak nazywani. Przydomek rodowy Caesar rozsławił Boski Juliusz i to dzięki niemu powstały wyrazy pospolite oznaczające tytuł monarszy – cezar i słowiańskie cesarz (wraz z różnymi słowiańskimi odpowiednikami - zob. Władysława Kopaliński Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych; A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). W źródłach leksykograficznych i historycznych można znaleźć także inne objaśnienia przydomka Caesar: niektórzy wywodzą go od rzeczownika caesaries oznaczającego ‘długie włosy, czuprynę’. Wspomina się także o innym rodowodzie tego słowa: miałoby się wywodzić od fenickiego słowa o znaczeniu ‘słoń’, co ma się wiązać z upamiętnionym w ten sposób czynem jednego z przodków Juliusza Cezara, który w pierwszej Wojnie Punickiej pokonał słonia. [Katarzyna Wyrwas] |
Etymologia | 2005-02-12 |
Skąd się wzięło słowo herbicydy? | |
Nazwa herbicydy, czyli ‘substancje chemiczne używane do niszczenia chwastów; środki chwastobójcze’ została zapożyczona z języka angielskiego, w którym – jak odnotowuje Chambers Dictionary of Etymology – od 1899 roku znany jest rzeczownik herbicides, wyraz złożony z elementów mających łaciński rodowód. Cząstka herbi- pochodzi od łac. herba ‘trawa’, a końcowe -cyd to ostatni człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z zabijaniem, uśmiercaniem, niszczeniem, obecny także w nazwach innych środków chemicznych, jak np. pestycydy, bakteriocydy, larwicydy, pochodzący od łac. occido ‘zabijam’ (zob. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki). The American Heritage Dictionary of the English Language podaje, że analogiczną cząstkę -cide angielszczyzna zapożyczyła z łaciny dzięki pośrednictwu języka starofrancuskiego: od łacińskiego -cīda ‘zabójca’ i -cīdium ‘zabijanie’, wywodzących się od czasownika caedere ‘uderzać, zabijać’. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-02-08 |
Skąd pochodzi nazwa poinsencja? | |
Nazwa poinsencja albo poinsettia, kwiatu znanego jako tzw. gwiazda betlejemska, pochodzi od nazwiska Poinsett, amerykańskiego męża stanu, który przywiózł ten kwiat do USA. Kwiat ten znany jest również pod nazwą wilczomlecz piękny albo nadobny, Euphorbia pulcherrima, a w Meksyku jako Flor de la Noche Buene, czyli Kwiat Świętej Nocy. Nazwę zapisuje się ponadto jako poisencja i poinsecja (por. Władysław Kopaliński Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych). Katarzyna Wyrwas |