| Frazeologia | 2015-03-15 |
| Czy obie formy tych frazeologizmów są poprawne: jak biczem strzelił i jak z bicza strzelił? | |
| Poprawna jest druga wersja – jak z bicza strzelił. Pierwsza forma – jak biczem strzelił – nie jest notowana w słownikach. W „Słowniku języka polskiego” pod red. Elżbiety Sobol podaje się jeszcze jeden wariant tego związku frazeologicznego: jak z bicza trzasł. „Inny słownik języka polskiego” pod red. Mirosława Bańki uzupełnia zbiór o formę jak z bicza trzasnął. Potwierdza to „Uniwersalny słownik języka polskiego” pod red. Stanisława Dubisza. Używamy tego frazeologizmu, kiedy chcemy powiedzieć, że coś minęło niespodziewanie lub dla podkreślenia, że ktoś zrobił coś bardzo szybko, w zaskakująco krótkim czasie. Barbara Matuszczyk |
|
| Frazeologia | 2015-02-13 |
| Skąd wzięło się powiedzenie Ale meksyk? | |
| Słowo meksyk (używane również w powiedzeniu Ale meksyk!) jest metaforą potoczną, wedle słowników języka polskiego oznaczającą rozprzężenie, bałagan, zamieszanie. Nigdy nie byłam w Meksyku, więc aby dowiedzieć się, dlaczego Polacy postanowili tak właśnie nazywać stan odbiegający od normy i porządku, przejrzałam wiele stron internetowych zajmujących się podróżami, a zwłaszcza kwestią zwiedzania tego kraju. Turyści widzą Meksyk jako kraj bardzo interesujący, o pięknych krajobrazach i plażach, ciekawej kulturze, tradycjach, architekturze i kuchni oraz jako kraj pełen życzliwych, sympatycznych, przyjaznych, wesołych ludzi, jednak ostatecznie pozostawiający niestety wrażenie bałaganu, zwłaszcza przez chaotyczny ruch kołowy (brak kursów i egzaminów na prawo jazdy), nadużywanie klaksonów, hałas, brak zasad bezpiecznego poruszania się po ulicach, duże nasilenie przestępczości, kradzieże, ale przede wszystkim działalność i walki mafii narkotykowych, podczas których giną lub zostają ranni niewinni ludzie. W wyrażeniach metaforycznych często liczy się szczegół, uchwycenie tego, co mówiącemu wydaje się w danej rzeczy lub zjawisku typowe, dlatego ten, kto po raz pierwszy użył określenia meksyk, aby nazwać stan zamieszania i chaosu, kierował się pewnie ogólnym wrażeniem wyniesionym z podróży po tym kraju. Przykre jest, że wrażenie to nie okazało się dobre, lecz udział w tym ma również potoczne myślenie, ponieważ meksyk to metafora potoczna, a nasz język codzienny często utrwala niepochlebne opinie, złośliwe uwagi, określenia pejoratywne, ma wiele nazw dla negatywnych cech i zachowań. Władysław Lubaś w monografii pt. „Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny” (Opole 2003, s. 444-445 i in.) zaznacza, że w języku potocznym szczególnie bogate jest słownictwo związane z wyrażaniem negatywnego wartościowania, negatywnych emocji. I pewnie nie jest to tylko cecha potocznej polszczyzny, lecz niestety w ogóle ludzkiego myślenia. Na koniec warto dodać, że meksyk w tym znaczeniu musi być zapisywany małą literą jako eponim, czyli określenie pochodzące od nazwy własnej. Podobne formy w polszczyźnie to m.in.: judasz (zdrajca), romeo (zalotnik), donżuan (uwodziciel), adonis (urodziwy młodzieniec), nestor (człowiek najstarszy wiekiem w jakiejś grupie). Wyrazy takie zbiera m.in. „Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych” Władysława Kopalińskiego. |
|
| Frazeologia | 2015-01-27 |
| Co oznacza peryfraza moja lepsza połowa? | |
| Lepsza połowa oznacza męża lub żonę osoby, która takiego omówienia używa. Znaczenie peryfraz można znaleźć w „Słowniku peryfraz, czyli wyrażeń omownych” Mirosława Bańko. |
|
| Frazeologia | 2014-11-08 |
| Które przysłowie jest poprawne: pluć sobie w brodę czy pluć sobie w twarz? | |
| Pyta Pani nie o przysłowia, lecz o związki frazeologiczne. Wymienione powinny mieć następujące formy: 1) pluć sobie w brodę – w znaczeniu ‘wyrzucać sobie coś, żałować utraconej okazji, szansy’; 2) napluć na kogoś, na coś, napluć, plunąć komuś w twarz – w znaczeniu ‘ubliżyć komuś, czemuś, potraktować kogoś, coś obelżywie, w sposób obraźliwy’. Drugi ze związków frazeologicznych ma charakter potoczny. |
|
| Frazeologia | 2014-10-13 |
| Co to znaczy serce na dłoni? Czy jest podobne do z ręką na sercu? | |
| Serce w naszej kulturze symbolizuje uczucia, a wyrażenia z wyrazem serce służą do metaforycznego opisu naszych cech psychicznych, przeżyć, natura, charakteru, usposobienia itp. Ktoś, o kim można powiedzieć, że ma serce na dłoni, jest uczynny, otwarty, szczery, serdeczny. O kimś bardzo dobrym, serdecznym dla ludzi mówimy, że ma złote serce, miękkie serce ma natomiast osoba łagodna, wrażliwa, skłonna do współczucia innym i ustępstw. Wyrażenie z ręką na sercu oznacza, że ktoś mówi szczerze, otwarcie, co odzwierciedla pewnie gest, jaki wykonujemy, gdy chcemy przekonać kogoś, że mówimy prawdę. Mieć serce na dłoni jest zatem w pewnym sensie podobne do z ręką na sercu, ponieważ oba wyrażenia są związane ze szczerością, ich znaczenia nie są jednak równoważne i nie można byłoby stosować ich zamiennie, tak jak np. związków frazeologicznych trząść portkami i mieć duszę na ramieniu, które oznaczają opisują odczuwanie strachu. |
|
| Frazeologia | 2014-03-24 |
| Kto z kim przestaje, takim się staje. Spotkałam się także z inną pisownią tego cytatu: Kto z kim przystaje, takim się staje. Która z tych dwóch form jest poprawna ? | |
| Mamy do czynienia z przysłowiem, a przysłowia nie podlegają zmianom, a co najwyżej zniekształceniom spowodowanym narastającą nieznajomością owych tekstów kultury albo – jak w tym wypadku – obecnością w przysłowiu wyrazu przestarzałego, a więc rzadko już obecnie używanego, którym jest czasownik przestawać oznaczający «przebywać w jakimś, w czyimś towarzystwie, obcować, zadawać się z kimś». Przysłowie brzmi zatem poprawnie Kto z kim przestaje, takim się staje, bo ma przekazywać pouczającą informację, że «osoba, która często przebywa z inną osobą, przejmuje jej poglądy, sposób myślenia, zachowania». Z podobną sytuacją spotykamy się, gdy słyszymy błędne Mądrej głowie dość po słowie – w tym przysłowiu, które powinno mieć formę Mądrej głowie dość dwie słowie («mądremu człowiekowi nie trzeba długo tłumaczyć, żeby zrozumiał, o co chodzi»), występuje zaskakujące dziś, traktowane z niedowierzaniem i dlatego zmieniane połączenie dwie słowie, będące zachowanym dzięki utartej, skostniałej, tradycyjnej formie przysłowia reliktem nieistniejącej już w polszczyźnie liczby podwójnej. Liczbę podwójną język polski odziedziczył z języka prasłowiańskiego, służyła do wyrażania podwójności, parzystości, lecz formy dualne były zastępowane od XV wieku formami liczby mnogiej i zachowały się do dziś w niewielkiej liczbie (por. np. oczyma, rękoma, na ręku). |
|
| Frazeologia | 2014-03-23 |
| Czy poprawna jest forma ciężki orzech do zgryzienia? | |
| Jest to błąd frazeologiczny. Forma poprawna to twardy orzech do zgryzienia. Czytelna jest podstawa tego frazeologizmu: jeżeli łupina orzecha jest twarda, to wiele trudności sprawia nam jej rozgryzienie i dotarcie do smacznego miąższu. To nie ciężar orzecha sprawia, że mamy problemy z jego rozłupaniem, lecz właśnie jego twardość, co utrwalił związek frazeologiczny. Martyna Karwa |
|
| Frazeologia | 2013-12-06 |
| Czy można użyć sformułowania wymierzyć policzek w twarz? | |
| Wyrażenie wymierzyć policzek zawiera wszystko, co sprawia, że jest kompletne znaczeniowo: policzek wszak to część twarzy, a znaczenie takiego metaforycznego połączenia notują słowniki ‘uderzyć w twarz, spoliczkować’. Skoro policzek to część twarzy, a wymierzyć policzek to ‘uderzyć w twarz’, nie ma potrzeby dodawać jeszcze dość oczywistego elementu, który zmieniłby zgrabną metaforę w pleonazm, czyli wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących, podobny do znanego i wyśmiewanych wyrażeń cofnąć się do tyłu czy masło maślane. |
|
| Frazeologia | 2012-06-28 |
| Chciałem rozwiać moje wątpliwości dotyczące zwrotu z punktu widzenia. Bardzo często stosowany on jest w kontekście różnych nauk, przedmiotów, pojęć abstrakcyjnych, np. z punktu widzenia wiary, z punktu widzenia prawa, z punktu widzenia potrzeb itd. W mojej opinii jest to bardzo rozpowszechniony błąd, ponieważ punkt widzenia (czyli inaczej pogląd, osąd, opinię) może mieć wyłącznie człowiek, a co za tym idzie, poprawne połączenie to z mojego punktu widzenia, z jej punktu widzenia itd. Czy moje wnioskowanie jest słuszne? | |
| Tak, ma Pan rację. W języku polskim funkcjonuje frazeologizm z punktu widzenia kogoś/jakiegoś, a zatem poprawne byłyby konstrukcje z punktu widzenia fizyka, z punktu widzenia człowieka wierzącego, z prawnego punktu widzenia. Połączenie z punktu widzenia wiary nie do końca mieści się w normie. Katarzyna Mazur |
|
| Frazeologia | 2011-10-30 |
| Co oznacza zwrot bliższa ciału koszula? | |
| Przysłowiem tym, znanym także w nieco bardziej rozbudowanej wersji: Bliższa ciału koszula niż sukmana, posługujemy się, by wyrazić myśl ‘człowieka najbardziej obchodzi to, z czym się na co dzień styka, co go bezpośrednio dotyczy’. Katarzyna Mazur |
|
| Frazeologia | 2010-11-08 |
| Co oznacza: morze przepłynął, na brzegu utonął ? Z góry dziękuję za pomoc. | |
| Przysłowie to opisuje sytuację, gdy w drodze do osiągnięcia danego celu pokonamy wiele przeszkód, a poniesiemy klęskę przy jej końcu. Wyjaśnia to np. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej (Poznań 1994–2005), który wskazuje, że oznacza ono ‘pokonując trudności, do końca należy być ostrożnym’. Maciej Trenczek |
|
| Frazeologia | 2010-02-05 |
| Kim jest pies ogrodnika? | |
| Pies ogrodnika oznacza osobę, która sama z określonych dóbr (rzeczy, przywilejów, możliwości) nie korzysta, a przy tym uniemożliwia skorzystanie z tych dóbr innym. |
|
| Frazeologia | 2010-02-05 |
| Jakie jest pochodzenie rzeczownika zgon? | |
| Rzeczownik zgon – o prasłowiańskiej formie *sъ-gonъ – pochodzi od słowiańskiego czasownika *sъ-goniti występującego w znaczeniu ‘spędzić; zakończyć gonienie, pędzenie’ (por. *goniti ‘pędzić, gonić’ dało polskie gonić). Słowo zgon pierwotnie oznaczające ‘spędzenie, zgonienie; zakończenie pędzenia, gonienia’ w dobie staropolskiej niosło sensy ‘koniec, kres’, a od XV stulecia zaczęło znaczyć ‘śmierć, skonanie’, pewnie wtórnie skojarzone z rzeczownikiem skon oznaczającym ‘śmierć, zgon, skonanie’, a pochodzącym od czasownika skonać (por. W. Boryś „Słownik etymologiczny języka polskiego” Kraków 2005). |
|
| Frazeologia | 2009-03-18 |
| Czy sformułowanie wybić skrzynkę piłek odnoszące się do gry w tenisa jest poprawne? | |
| W tenisa grywam niewiele, ale kilku tenisistów znam i od nich dowiedziałam się, że nie posługują się tym metaforycznym określeniem, ale to bynajmniej nie znaczy, że jest ono błędne. Mamy tu bowiem do czynienia z przejawem wyobraźni językowej użytkowników polszczyzny, których łączy zamiłowanie do tej dyscypliny sportu i którzy na swój i jej użytek tworzą wyrażenia lepiej opisujące tę sytuację komunikacyjną. Właśnie w ten sposób tworzą się różnego rodzaju socjo- i profesjolekty. |
|
| Frazeologia | 2008-10-04 |
| Jeżeli telefon dzwoni bez przerwy to mam powiedzieć, że telefony się urywały (nielogiczne), czy że się nie urywały (logiczne)? | |
| Telefon się urywa, gdy nie urywa się (a więc ‘nie kończy się’) dzwonienie aparatu, bo wiele osób chce drogą telefoniczną załatwić jakąś sprawę. Odczuwany przez Panią brak logiki w języku wynika stąd, że próbuje Pani dosłownie odczytywać związek frazeologiczny telefon się urywa, którego znaczenie – na mocy samej definicji frazeologizmu – nie może wynikać z sumy znaczeń tworzących go wyrazów. Podobnie nie udałoby się wytłumaczyć użycia zwrotu wisieć na telefonie czy jeszcze bardziej potocznej wersji wisieć na drutach, stosowanych w sytuacji, gdy ktoś długo rozmawia przy użyciu tego środka komunikacji, jeśliby odwoływać się do któregokolwiek ze słownikowych znaczeń czasownika wisieć. Związków frazeologicznych po prostu trzeba nauczyć się na pamięć, dokładnie tak, jak uczymy się słów. Katarzyna Mazur |
|
| Frazeologia | 2008-09-16 |
| Co znaczy powiedzenie Uderz w stół, a nożyce się odezwą? | |
| To przysłowie używane jest w sytuacji, kiedy osoba, która ma coś na sumieniu, doszukuje się aluzji do swych czynów w wypowiedziach innych osób i gwałtownie reaguje, czym zwykle się zdradza. Opisana sytuacja jest zarazem opisem znaczenia przysłowia. |
|
| Frazeologia | 2008-09-05 |
| Czy połączenie wyrazów postawić kogoś (np. syna) na nogi w znaczeniu dosłownym (upadł, uczy się chodzić) też jest frazeologizmem? | |
| Bycie frazeologizmem to posiadanie znaczenia przenośnego. Dosłowność wyklucza frazeologię. Jeśli zatem powiedzielibyśmy: rzeźnik rzuca mięsem, mając ma myśli rzeźnika, który rzuca nim rzeczywiście, ale poza tym zachowuje się kulturalnie, użylibyśmy jedynie połączenia odpowiednich form wyrazów rzucać i mięso, nie zaś związku frazeologicznego ktoś rzuca mięsem, który ma znaczenie 'ktoś używa wulgarnych wyrazów'. Jeśli natomiast rzeźnik ów wyrażałby się niegrzecznie (niekoniecznie już używając schabu czy karkówki jako amunicji), nasza wypowiedź miałaby właśnie frazeologiczny sens przenośny. W opisanym przez Panią przypadku nie mamy więc do czynienia ze związkiem frazeologicznym. Stawiamy na nogi dziecko, które upadło, i nie ma tu metafory. Metaforą posługujemy się, gdy dzięki połączeniu stanąć na nogi (albo na nogach) mamy na myśli fakt, że ktoś poprawił swoją pozycję finansową; dorobił się majątku. Metaforycznie mówimy także, że ktoś postawił kogoś na nogi, jeśli ktoś zmobilizował kogoś do działania, wyrwał ze stanu apatii, odrętwienia. Innym znanym związkiem frazeologicznym jest postawić (stawiać) kogoś (coś) na nogi o znaczeniu przenośnym ‘sprawić (sprawiać), że ktoś (coś) odzyskuje dobrą formę, sprawność; że coś pomogło, pomaga komuś odzyskać sprawność’. Katarzyna Wyrwas |
|
| Frazeologia | 2008-08-15 |
| Czy można napisać: sport, który niesie ze sobą sporą dawkę ryzyka? | |
| Można tak napisać. W polszczyźnie używa się czasownika nieść, aby wyrazić, że jakieś rzeczy, zdarzenia, zjawiska coś w sobie zawierają lub coś powodują, czyli niosą coś – to niedosłowny cytat z definicji zawartej w Innym słowniku języka polskiego pod red. M. Bańko. Warto zacytować przykłady, które przy definicji odnotowuje tenże słownik, pokazują one bowiem, jak różnorodna może być łączliwość czasownika nieść. Może on w tym znaczeniu występować bez przyimka, np. Listy te niosą ogromny, acz niezamierzony ładunek humoru, może mu towarzyszyć połączenie za sobą, np. Otwarcie Europy Wschodniej niesie za sobą ogromne możliwości dla biznesu amerykańskiego, połączenie ze sobą, np. Popadanie w skrajności niesie ze sobą wiele skutków ujemnych, a także połączenie w sobie, np. Przedsięwzięcie takie niesie w sobie pewne ryzyko. Wszystkie wymienione połączenia są współcześnie używane i mieszczą się w normie poprawnościowej, a ich użycie zależy od znaczenia, jakie chcemy wyrazić: nieść za sobą oznacza ‘powodować’, a nieść ze sobą i nieść w sobie mają znaczenie ‘zawierać’. Katarzyna Wyrwas |
|
| Frazeologia | 2008-08-05 |
| Czy można powiedzieć wpadł mu pomysł? | |
| Związków frazeologicznych używa się w pełnym brzmieniu, w całości, nie zaś we fragmentach. Pełny skład interesującego nas związku wygląda następująco: komuś wpadł pomysł do głowy. Katarzyna Wyrwas |
|
| Frazeologia | 2008-07-22 |
| Usłyszałem od znajomego, że zostawił kogoś samopas. Czy nie powinno się mówić puścić samopas? | |
| Przysłówek samopas, w słownikach kwalifikowany jako wyraz książkowy, jest współcześnie coraz rzadziej używany i dlatego może wzbudzać wątpliwości, również frazeologiczne. W najstarszych słownikach definiowany był jako „sam osobno się pasący” (S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Lwów 1807-1814); „pasąc się sam, bez pasterza” (Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, W. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa 1915). Powiem od razu, że poprawny jest zarówno związek zostawić kogoś samopas, jak i puścić samopas, każdy z nich zaś odwołuje się do innego znaczenia interesującego nas przysłówka. Najnowsze słowniki (Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz) podają definicje: a) ‘bez dozoru, bez opieki’ z wyrażeniami włóczyć się, błąkać się samopas; zostawić coś, kogoś samopas oraz b) ‘w pojedynkę, oddzielnie’ z przykładem puścić się samopas w drogę. Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki notuje połączenia błąkać się, chadzać, chodzić, iść, poruszać się, włóczyć się, wałęsać się samopas w znaczeniu ‘oddzielnie, luzem’ z przykładem z prozy S. Żeromskiego: Lubiła błąkać się samopas po ulicach. W słowniku tym znajdziemy także połączenie puszczać, puścić, zostawić kogo, co samopas w znaczeniu ‘bez dozoru, opieki, bez kierowania’ z przykładem z noweli W. Sieroszewskiego: Nie mógł zostawić samopas statku. Najmniejsze niedbalstwo mogło spowodować rozbicie. Katarzyna Wyrwas |
|