| Różne | 2011-03-02 |
| Czy bardziej prawidłowa jest wymowa: we Francji, we Fryburgu czy f Francji, f Fryburgu? Te ostatnie są o wiele trudniejsze do wymówienia w tych przypadkach, jednak wydają się prawidłowe (ubezdźwięcznianie wsteczne). Z kolei bardziej prawidłowa wydaje się wymowa f Falun niż we Falun. Będę wdzięczna za informacje, co mówią zasady na ten temat. | |
| Prawidłowy jest zapis (i wymowa): we Francji, we Fryburgu, ale: w Falun. Mamy w powyższych przykładach użyte dwa warianty tego samego przyimka: wokaliczną (czyli zawierającą samogłoskę) formę we oraz niewokaliczną formę w. W języku ogólnym ta pierwsza, a więc we, występuje przed wyrazami zaczynającymi się grupą przynajmniej dwóch spółgłosek, z których pierwsza to w lub f (por. we Włoszech, we wszystko, we flocie, we Francji, we Fryburgu), oraz przed formami fleksyjnymi zaimka osobowego ja (por. we mnie), a także w wyjątkowych połączeniach z rzeczownikami typu: Lwów, mgła, zawierającymi nagłosową grupę spółgłosek (bo: we Lwowie, we mgle). W pozostałych kontekstach pojawia się natomiast niewokaliczna postać przyimka, czyli po prostu zwykłe w (np. w Finlandii, w Wiedniu, w wazonie, w domu, w mgnieniu oka, w Falun itp.). Dodam na koniec, że w niektórych dialektach polskich wariant we realizowany jest nawet w takich kontekstach, w jakich w języku ogólnym musiałby być zastosowany jego bezsamogłoskowy odpowiednik (por. właściwe dialektom połączenia we wodzie). Katarzyna Mazur |
|
| Składnia | 2011-03-02 |
| Wypatrujemy wiosny czy wiosnę? Czy można stosować obie formy? | |
| Czasownik wypatrywać wymaga po sobie rzeczownika w dopełniaczu, zatem poprawnie będzie wypatrywać (czego) wiosny. Katarzyna Mazur |
|
| Etymologia | 2011-02-26 |
| Skąd w języku polskim wzięło się słowo królewna? | |
| Rzeczownik królewna powstał na bazie wyrazu król oznaczającego od XIV stulecia ‘władcę koronowanego’, a w języku prasłowiańskim – ‘władcę, panującego, króla’. Słowo to pojawia się u Prasłowian stosunkowo późno i jest zapożyczonym na przełomie VIII i IX wieku imieniem Karola Wielkiego (od 800 r. cesarza Franków). Z czasem imię wybitnego władcy stało się wyrazem pospolitym wskazującym na koronowanego władcę. Prasłowiańska postać leksemu *kărlь ewoluowała – zgodnie z regułami metatezy (przestawki, tj. zamiany miejscami głosek w grupie –ăr– znajdującej się między dwiema spółgłoskami) – odpowiednio dając w języku staropolskim krōl (grupa języków zachodniosłowiańskich bez zespołu czesko-słowackiego); w rosyjskim – pełnogłos, tj. grupę –oro–: koról’ (grupa języków wschodniosłowiańskich); w językach południowosłowiańskich i zespole czesko-słowackim grupę ze wzdłużeniem: –ra– (por. czeskie král). Na bazie leksemu król postały m.in. wyrazy królowa (dawniej też: królewa) i królewna. Na uwagę zasługuje przymiotnikowa odmiana pierwszego z derywatów: M. królowa, D., C., Msc. królow-ej (jak miłej, dobrej), B. królow-ą (miłą, dobrą), N. królow-ą (miłą, dobrą); sufiks –ow(a) niósł bowiem ze sobą znaczenie ‘należący do’: królowa – ‘należąca do króla’; podobnie, jak: Częstochowa ‘miejscowość należąca do Częstocha’, Wejherowo – ‘miejsce należące do Wejhera’ czy Kraków – ‘gród należący do Kraka (por. W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2011-02-26 |
| Moje pytanie nie jest pilne, nie widzę jednak odpowiedzi w archiwum. Zastanawiam się, jaka jest etymologią słowa powodzenia. | |
| Wyraz powodzenie możemy wywodzić od czasownika powodzić się (forma niedokonana od powieść się), który już w pierwszej połowie XVI wieku oznaczał ‘wieść się (czyli dać się prowadzić łatwo)’ i mógł odnosić się do sytuacji zarówno pomyślnych (powodzić się dobrze), jak i niepomyślnych (powodzić się źle). Rzeczownik powodzenie w XVI wielu był zwykle używany w opisie zjawisk pożądanych i aprobowanych, stąd częste jego określenia: dobre, fortunne, szczęśliwe powodzenie (za: Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–(32). Red. M.R. Mayenowa. Wrocław–Warszawa. 1966–[2004]). Słownik polszczyzny XVI wieku notuje także zwrot szczęśliwego powodzenia życzyć, który jest pewnie podstawą dla współczesnej, tak często słyszanej formy: powodzenia (w domyśle: życzę ci). Omawiane słowo w znaczeniu ‘sukces, pomyślny skutek działania; wzięcie, popyt’ znajduje poświadczenia źródłowe w tekstach od pierwszej połowy XVII stulecia (por. A. Bańkowski: Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk |
|
| Historia języka | 2011-02-26 |
| Proszę o wyjaśnienie genezy zapisywania głoski u za pomocą dwóch liter u, ó. Co mówi o tym gramatyka historyczna? | |
| We współczesnym języku polskim – a ściślej w jego odmianie ogólnej – istnieje jeden dźwięk na oddanie dwóch ortograficznie zróżnicowanych znaków, tzn. u oraz ó wymawiamy jak (u). Jednak nie zawsze tak było, a ich tożsamość dźwiękowa jest w historii polszczyzny zjawiskiem stosunkowo nowym. Początkowo bowiem głoska odpowiadająca dzisiejszej literze ó wymawiana była jak długie [ō]. Ów stan trwał najprawdopodobniej do połowy XV wieku, ponieważ w drugiej połowie tego stulecia zaniknął iloczas (czyli zróżnicowanie dźwięków na samogłoski długie i krótkie). Wówczas [ō] długie, podwyższając i zwężając nieco swoją artykulację (i przez to zbliżając się do wysokiego (u)), uległo przekształceniu w tzw. (o) pochylone, artykułowane jako dźwięk pomiędzy (o) a (u). Fonetyczna odrębność tej głoski zaczyna słabnąć chyba już w XVI wieku, a w XVII stuleciu proces ten wzmagają wpływy Polaków z terenów ruskich, bo ukraińskie [ō] brzmiało tam w XVI wieku podobnie do (u). W XVIII stuleciu wymowa (o) pochylonego jak (u) znajduje oparcie też w gwarowej wymowie mazowieckiej i małopolskiej. Zrównanie w języku ogólnym nastąpiło w wieku następnym – XIX, natomiast ze zjawiskiem samogłosek pochylonych możemy się spotkać w gwarach (pochylenie dotyczy głosek (o), [e], [a]) (por. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa 1965). Joanna Przyklenk |
|
| Różne | 2011-02-26 |
| Chciałabym uzyskać odpowiedź na pytanie: jakim związkiem składniowym jest związek filmami o wojnie i dlaczego? Czy jest jakaś zasada, która mówi, że dopełnienie + przydawka wyrażona wyrażeniem przyimkowym jest związkiem przynależności? | |
| Faktycznie rzeczownik filmami i wyrażenie przyimkowe: o wojnie łączy związek przynależności, przy czym połączenie: o wojnie jako określenie przynależy do filmami, a więc jest mu w pewien sposób podporządkowane. Zauważmy bowiem, że rzeczownik filmami, niezależnie od tego, jaką funkcję pełnił będzie w zdaniu (mógłby sam współtworzyć np. przydawkę – por. wypowiedzenie: Mam płyty z filmami o wojnie), choć jest nadrzędny w stosunku do następującego po nim wyrażenia, nie może narzucić mu żadnej konkretnej formy gramatycznej, bo musiałby tej formy wymagać od nieodmiennego, nieposiadającego żadnych kategorii fleksyjnych przyimka. Nie jest więc w stanie ani nakazać mu uzgodnienia ze sobą przypadka i/lub rodzaju, i/lub liczby – jak byłoby w związku zgody (zob. ten związek np. w połączeniu: ciekawymi filmami, bo: o ciekawych filmach itd.); ani też wymóc na nim przybrania jakiejś wartości dowolnej kategorii fleksyjnej, która byłaby stała niezależnie od tego, czy sam wyraz filmami zmieniłby swoją postać gramatyczną – jak dzieje się w związku rządu (por. ten związek np. tu: z filmami Kieślowskiego, bo: filmy Kieślowskiego, o filmach Kieślowskiego). Kończąc dodam tylko, że wyrażenie przyimkowe zawsze wchodzi z nadrzędnym względem siebie słowem w związek przynależności – warto to zapamiętać. Katarzyna Mazur |
|
| Odmiana | 2011-02-26 |
| Jak odmienić przez przypadki liczebnik zbiorowy 21? | |
| W złożonym liczebniku, którego ostatni człon oznaczający cyfrę jedności to jeden, tenże człon pozostaje nieodmieniony i przy okazji nie wpływa na wymagania składniowe całego liczebnika. Poprawnie zatem będzie: M. dwadzieścioro jeden (dzieci) D. dwadzieściorga jeden (dzieci) C. dwadzieściorgu jeden (dzieciom) B. dwadzieścioro jeden (dzieci) N. dwadzieściorgiem jeden (dzieci) Ms. dwadzieściorgu jeden (dzieciach). Katarzyna Mazur |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2011-02-26 |
| Chciałabym zapytać, która z podanych nazw jest lepsza pod względem poprawnościowym – Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich czy Biblioteka im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk. | |
| Zdecydowanie bardziej jednoznaczna (i z tego względu lepsza) byłaby postać Biblioteka im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk – nie ma wówczas wątpliwości, która instytucja (sama biblioteka czy też cała akademia) nosi imię Wróblewskich, a proszę zauważyć, że mogłyby się one pojawić w przypadku nazwy Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich. Katarzyna Mazur |
|
| Ortografia | 2011-02-26 |
| Jak jest prawidłowa pisownia: klatkaRZ czy klatkaŻ – jako określenie prędkości odtwarzania filmu w klatkach na sekundę? | |
| W podanym przez Pana znaczeniu słowo to powinniśmy zapisywać klatkaż. Mamy tu bowiem formant -aż, który buduje nazwy jednostek miary, m.in. takie jak tonaż, metraż, litraż itd. Katarzyna Mazur |
|
| Ortografia | 2011-02-26 |
| Czy uroczystość, prywatkę, popularnie nazywaną osiemnastką, można zapisać w formie 18-stka (-nastka; -tka)? | |
| Nie powinno się zapisywać tej nazwy w żaden z podanych sposobów. Poprawie będzie tylko słownie albo tylko cyfrą. Wyrazy złożone można bowiem zapisywać z dywizem jedynie na granicy między dwoma morfemami leksykalnymi (por. 100-lecie, XX-wieczny, co w przypadku osiemnastki oznacza podział np. taki 8-nastka (bo osiem + nastka), a przecież ten zapis byłyby absurdalny. Katarzyna Mazur |
|
| Ortografia | 2011-02-26 |
| Jestem przedstawicielką Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy, która posługuje się akronimem WSZOP. Bardzo proszę o odpowiedź, czy w tekście pisanym, kiedy używany jest skrót WSZOP, piszemy: w WSZOP czy we WSZOP. | |
| Ponieważ skrótowiec, o którym mowa w pytaniu, jest wymawiany jednosylabowo jako [wšop] (nie: *[wu-es-zet-o-pe]) i ma w nagłosie spółgłoskową grupę [wš-], pojawiający się przed nim także spółgłoskowy przyimek musi przyjąć w zapisie postać we, by czytający mógł uniknąć trudnej do wymówienia zbitki [w_wš-]. Poprawny zatem będzie zapis: we WSZOP (ale również: we WSZOP-ie). Katarzyna Mazur |
|
| Odmiana | 2011-02-26 |
| Jak poprawnie odmienić przez przypadki słowo krewetki? Bardzo proszę o podanie odmiany dla liczby pojedynczej i mnogiej. | |
| Liczba pojedyncza: M. krewetka; D. krewetki; C. krewetce; B. krewetkę; N. krewetką; Ms. krewetce; W. krewetko! Liczba mnoga: M. krewetki; D. krewetek; C. krewetkom; B. krewetki; N. krewetkami; Ms. krewetkach; W. krewetki! Joanna Przyklenk |
|
| Poprawność komunikacyjna | 2011-02-26 |
| Często spotykam się z następującymi sformułowaniami: buty od Prady, torba od Armaniego, garnitury od Vistuli itp. Czy użycie przyimka od jest w tych przypadkach prawidłowe, czy też jest kalką z angielskiego by, niezgodną z polską normą językową? | |
| W Słowniku poprawnej polszczyzny PWN wśród znaczeń przyimka od nie znajdziemy takiego, które pozwoliłoby uznać ten przyimek w podanych sformułowaniach za poprawny. Przyimek od w języku polskim prócz określeń miejsca, czasu, przyczyny wprowadza nazwę osoby, od której pochodzi to, o czym jest mowa, por.: Dostałam buty od mamy. Ponieważ żadnego z tych znaczeń nie da się zastosować w zdaniu: Buty od Prady (gdzie: Prada to metonimia domu mody // projektanta tego domu mody) poprawność tego zdania może budzić niepokój. Z kolei angielski przyimek by, łącząc się z rzeczownikiem, wprowadza autora czynności, o której mowa, por.: designed by sb, inspired by sb. Zatem tłumacząc na język polski sformułowania typu: Shoes by Prada albo Fragrance by Armani – powinniśmy zapisać: Buty zaprojektowane przez dom mody „Prada” (przez Pradę), Zapach skomponowany przez dom mody „Armani” (przez Armaniego). Problemem wydaje się skrót myślowy, który został zastosowany w języku angielskim, a któremu brak odpowiedniej struktury w polszczyźnie. Dążąc do uproszczeń i kierując się ekonomią języka, zamiast: Te buty dostałam od mamy możemy powiedzieć: Buty od mamy; jednak trudno ograniczyć zdanie: Buty zaprojektowane przez mamę do słów: *Buty przez mamę. Przyimek przez wymaga użycia rzeczownika w bierniku, a od – rzeczownika w dopełniaczu. Być może rekcją przyimka można wyjaśnić interesujące nas sformułowania. Za bardziej eleganckie należy uznać zdanie: Buty zaprojektowane przez dom mody „Prada”, jednak sformułowanie: Buty od Prady mieści się w ramach normy użytkowej języka polskiego (Markowski A.: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa 2005). Kinga Knapik |
|
| Różne | 2011-02-26 |
| Chciałabym się dowiedzieć, jak nazywa się zabieg, który nagminnie stosują forumowicze internetowi, tzn. wpisywanie skrótu nazwy ugrupowania PO w rożne wyrazy, np. sPOstrzegawczość, uPOkorzenie, POpapraniec itp. | |
| Zabieg ten jest rodzajem modyfikacji formy graficznej wyrazu polegającej na niekonwencjonalnym użyciu wielkich liter przez nadawcę komunikatu. Wyrazy sPOstrzegawczość, uPOkorzenie, POpapraniec z „wbudowanym” skrótem nazwy ugrupowania politycznego mają szersze znaczenie niż wyrazy spostrzegawczość, upokorzenie, popapraniec zapisane w sposób tradycyjny, ponieważ rozpoznanie w nietypowej formie graficznej wyrazu skrótu PO uruchamia u odbiorcy skojarzenia z tym ugrupowaniem. Poprzez modyfikację formy graficznej wyrazu można również osiągnąć efekt komiczny – przykładem komizmu językowego jest zdanie: MSZ wyśle do Afganistanu GROM-nice (E. Wolańska: Szybko, mobilnie, skrótowo, czyli Właściwości komunikacyjne, tekstowe i stylistyczne krótkiej wiadomości tekstowej. Warszawa 2006, s. 123). Barbara Mitrenga |
|
| Ortografia | 2011-02-26 |
| W jaki sposób poprawnie zapisać wyrażenie: swapowe akcje czy swap’owe akcje? | |
| Poprawny ortograficznie będzie zapis: swapowe akcje. Joanna Przyklenk |
|
| Ortografia | 2011-02-26 |
| Zwracam się z uprzejmą prośbą o pomoc w wyjaśnieniu wątpliwości, które mam w związku z pisownią wyrażenia dezodorant w spray’u. Czy taka forma jest dopuszczalna? Czy może powinna ona wyglądać następująco: dezodorant w sprayu lub spolszczone dezodorant w aerozolu? |
|
| Formą poprawną ortograficznie jest w sprayu lub spolszczone w spreju, gdzie spray/sprej [wymowa: sprej] to ‘płyn znajdujący się pod ciśnieniem w specjalnym pojemniku, przeznaczony do rozpylania; też: pojemnik z takim płynem’. Można również użyć konstrukcji w aerozolu. Joanna Przyklenk |
|
| Słowotwórstwo | 2011-02-26 |
| W jaki sposób zostały utworzone obecne w wielu nazwach słowa typu Nautica, Nordica itp.? Domyślam się, że ich źródłosłów jest łaciński (np. nauta = żeglarz), ale skąd końcówki -ica? Czy na podobnej zasadzie można by utworzyć nazwy Amberica lub Jantarica? I czy skoro jest Polonia - nazwa państwa i Polonica (w znaczeniu dokumentów w jęz. polskim, ale też występujące często jako część nazwy własnej) to mogłoby być również Pomerania i Pomeranica? Zajmuję się tworzeniem nazw i nie chciałabym popełnić błędu. | |
| Co do słowa Pomeranicus (od łac. Pomerania) – zostało ono utworzone za pomocą tego samego formantu, który zbudował łaciński przymiotnik Polonicus (od łac. Polonia), a jego forma Pomeranica funkcjonuje m.in. w tytułach współczesnych periodyków – por. np. Acta Mathematica Pomeranica (czasopismo naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego). Wydaje się, że w podobny sposób mogłyby zostać utworzone przymiotniki odrzeczownikowe Amberica i Jantarica. Jeśli chodzi o postać Nautica, pochodzi ona od gr. nautikós znaczącego ‘okrętowy, żeglarski’, co z kolei od naútēs – ‘żeglarz’. Źródłosłowu formy Nordica należałoby szukać w ang. Nordic bądź niem. Nordisch. Katarzyna Mazur |
|
| Różne | 2011-02-26 |
| Jestem studentem i aktualnie piszę swoją drugą powieść - kryminał. Mam pytanie. Jak powinno się pisać daty i godziny w treści. Przykłady: 27 listopada 2009 roku odzyskałem przytomność w niezbyt przyjaznym miejscu czy jakoś inaczej? Minęły trzy godziny, przejrzeli nagranie kilka razy czy inaczej?; Zrobiło się już popołudnie, godzina 15.00, a my dopiero teraz dotarliśmy do Katowic czy inaczej? Zapowiedziano ją na godzinę 21.00 czy inaczej? Ogólnie: kiedy pisze się daty i godziny cyfrowo, a kiedy słownie? |
|
| Naturalną kolejnością w zapisie daty jest właśnie taka, jaką Pan zastosował: dzień – miesiąc – rok. Poszczególne elementy daty można zapisywać słownie, słownie i cyfrowo lub tylko za pomocą cyfr (rzymskich lub arabskich). Na przykład zapis dwudziesty siódmy listopada dwa tysiące dziewiątego roku jest poprawny, jednak mało ekonomiczny, spotykany tylko w tekstach artystycznych. Inne warianty zapisu to 27 listopada 2009 r., 27.11.2009 r., 27 XI 2009 r. Pańska propozycja zapisu daty wydaje się zdecydowanie poprawna, szczególnie że usprawiedliwiona miejscem występowania (tekst powieści). Jeśli chodzi o pozostałe zdania, to sugerowałabym zapis słowny: Minęły trzy godziny, przejrzeli nagranie kilka razy, Zrobiło się już popołudnie, godzina piętnasta, a my… i Zapowiedziano ją na godzinę dwudziestą pierwszą Zapobiegnie to rozbiciu zdań, co zapewne miałoby miejsce, gdyby w środku pojawiła się cyfra. Ewelina Pałka |
|
| Znaczenie | 2011-02-26 |
| Szanowna Poradnio! (czy to metonimia?!), zetknąłem się ostatnio z tekstem, w którym twierdzono, że jakaś wielkość zmniejszyła się dwukrotnie. I tu mam problem (może bardziej logiczny, niż językowy) – czy cokolwiek może zmniejszyć się dwukrotnie? Coś może być dwa razy mniejsze niż było – to oczywiste. Ale zmniejszenie większe od jedności budzi mój opór. Czy słusznie? |
|
| Ten przymiotnik, a ściślej liczebnik mnożny ma konotacje głównie zwielokratniające (dwa razy większy czy podwójny), jak podaje Słownik języka polskiego M. Szymczaka. Trzymając się jednak definicji Uniwersalnego słownika języka polskiego, dostajemy informację, że: dwukrotny to dwa razy większy lub mniejszy od czegoś. Za taką definicją, uwzględniającą obie wartości, zrozumiale można się opowiedzieć. Krotność bowiem to liczba, którą można traktować jako iloczyn innej liczby wziętej za podstawową; to wartość powielona, mnożna. Może to być liczba tak dodatnia (dwukrotny przyrost naturalny), jak ujemna (dwukrotny spadek produkcji). Kluczowe staje się tu odróżnienie znaczeń: ‘dwa razy...’ : ‘podwójny’, z których drugie w kolejności odnosi się tylko do wartości dodatnich (dwukrotna długość promienia). Wówczas podstawienie wartości ujemnej przeczy logice. Za to z pierwszej wymienionej definicji śmiało można wnioskować, że wielkość zmniejszona dwukrotnie, czyli zmniejszona dwa razy, to wielkość pomnożona przez wartość liczby minus dwa. Analogiczna sytuacja zachodzi w definicjach wyrazów hasłowych: wielokrotny, kilkakrotny, parokrotny itd. Dla odmiany – zwielokrotniony to już wyłącznie ‘zwiększony (wielokrotnie)’. Zwrot „Szanowna Poradnio!” to w istocie metonimia, w której „miejsce” (tu akurat miejsce nieokreślone, bo to witryna internetowa) zastępuje ścisłe z nim powiązania. Poradnię współtworzymy przecież my – ludzie udzielający w niej odpowiedzi. Sam zaś wołacz – Poradnio! – jest przykładem użycia formy potencjalnej. Marcin Kluczny |
|
| Ortografia | 2011-02-26 |
| Mam pytanie dotyczące sposobu zapisu stron umów. Należy je zapisywać zawsze wielką literą (np. Kupujący, Sprzadający, Strony Umowy, Firma XY itd.) czy nie ma takiej konieczności? | |
| W tekstach umów nazwy stron zawierających jakieś porozumienie (np. Kupujący, Sprzedający, Wykonawca, Odbiorca, Strony Umowy) itd. należałoby zapisywać dużą literą, aby w ten sposób zaznaczyć, że stosują się one do konkretnego podmiotu prawnego, a nie funkcjonują jako rzeczowniki pospolite o bliżej nieokreślonym odniesieniu. Trzeba jednak na wstępie określić, jakie pełne nazwy własne będą przez nie zastępowane. Wystarczy gdzieś na początku dokumentu zamieścić np. taką formułę: Dobry Samochód Sp. z o.o., zwany dalej „Zamawiającym”, zobowiązuje się do [...]. Jeśli jednak pełną nazwę któregoś z – powiedzmy – kontrahentów chcemy poprzedzić dodatkowym rzeczownikiem, określającym charakter strony umowy, nie ma potrzeby zapisywania go wielką literą. Por. poprawny zapis: Pan Kowalski, reprezentujący firmę Dobry Samochód Sp. z o.o., będzie świadczył następujące usługi [...]. Katarzyna Mazur |
|