Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2023-02-27 |
Mam pytanie i będę bardzo wdzięczny, jeśli zechcą Państwo na nie odpowiedzieć. Jak powinna brzmieć nazwa miejscowości Derewiczna w odmianie: w Derewicznie, w Derewicznej? A może Derewiczni, bo i z taką odmianą się spotkałem. Z góry dziękuję za odpowiedź. | |
Nazwę tę można znaleźć w „Urzędowym wykazie nazw miejscowości i ich części” dostępnym w wersji elektronicznej na stronie: Serwisu Rzeczypospolitej Polskiej. W wykazie odnotowano 1 nazwę miejscową Derewiczna, która wedle wykazu odmienia się jak rzeczownik (Derewiczna – Derewiczny, Derewicznie, Derewicznę, Derewiczną, Derewicznie). Formy odmiany tej i wielu innych nazw własnych można znaleźć także w „Słowniku gramatycznym języka polskiego” dostępnym online. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2023-02-27 |
Poszukuję pochodzenia słowa toksyna. | |
Jak podaje „Wielki słownik języka Polskiego PAN”, słowo toksyna zapożyczyliśmy z francuskiego toxine, które pochodzi od łacińskiego rzeczownika toxicum o znaczeniu ‛trucizna’, a to z greckiego toksikón. Katarzyna Wyrwas |
Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2023-02-27 |
Czy imię Samantha jest imieniem poprawnym? Wiem, że funkcjonuje imię Samanta, jednakże zależy mi na informacji z literą h. | |
Anglosaskie imię Samantha jest odnotowane w „Wielkim słowniku ortograficznym języka polskiego PWN”; znajduje się tam także spolszczona wersja Samanta. Być może urzędnik stanu cywilnego zaproponuje nadanie imienia w wersji spolszczonej, jeśli sprawa będzie dotyczyła obywatelki polskiej. Katarzyna Wyrwas |
Ortografia | 2023-02-27 |
Dzień dobry. Mamy spór w biurze z kolegami dotyczący pisowni wyrażenia Nie zeskanowane. Czy powinno być to pisane razem czy osobno? Przykład zdania: Nie zeskanowane paczki w oddziale. | |
Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN uchwałą z 9 grudnia 1997 roku zmieniała zasady pisowni „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi. Partykułę „nie” jako wykładnik zaprzeczenia piszemy zatem łącznie z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym czy czasownikowym. W „Zasadach pisowni polskiej” podano przykłady: nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także: obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono); nieopisane trudności (= niedające się opisać), ale także: kraje nieopisane w podręczniku (= takie, których nie opisano); Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale także: W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia; Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale także: Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi (zob. reguła 168). W związku z tym podany w pytaniu przykład również będzie miał pisownię łączną: Niezeskanowane paczki w oddziale. Katarzyna Wyrwas |
Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2023-02-27 |
Jak odmieniać nazwę miejscowości Wilcze: kogo, czego – Wilcza czy Wilczego? | |
Rzeczywiście, forma mianownika Wilcze nazwy niewiele mówi o sposobie odmiany, ponieważ może być to zarówno rzeczownik, jak i przymiotnik. Nazwę tę można znaleźć w „Urzędowym wykazie nazw miejscowości i ich części” dostępnym w wersji elektronicznej na stronie: Serwisu Rzeczypospolitej Polskiej. W wykazie odnotowano aż 13 nazw miejscowych Wilcze (są to wsie, części wsi, części miast, kolonie i osada leśna – w 7 województwach). Spośród tych nazw 9 odmienia się jak rzeczowniki (Wilcze – Wilcza, Wilczowi, Wilczem), a 4 jak przymiotniki (Wilcze – Wilczego, Wilczemu, Wilczem). Jeśli wiadomo, o którą dokładnie miejscowość dokładnie chodzi, można rozwiać swoje wątpliwości na podanej stronie. Katarzyna Wyrwas |
Grzeczność językowa | 2023-02-14 |
Dzień dobry, chciałem się dowiedzieć od Państwa czyli zasłużyłem na zwrócenie mi uwagi przez przełożonego pisząc takie zdanie: „Szanowny Panie Prezesie z całym szacunkiem ale jest wiele ofert chociażby PZU Zdrowie”. Czy jest ono w jakikolwiek sposób obraźliwe? | |
Szanowny Panie, przesłany fragment zawiera aż 2 zwroty grzecznościowe wyrażające szacunek: Szanowny Panie Prezesie oraz z całym szacunkiem. Przymiotnik szanowny jest dość oczywisty, a połączenie z całym szacunkiem to wedle „Uniwersalnego słownika języka polskiego PWN” «zwrot grzecznościowy wyrażający szacunek dla rozmówcy i zapowiadający wypowiedź przedstawiającą poglądy odmienne od poglądów rozmówcy». W „Wielkim słowniku języka polskiego PAN” zwrot z całym szacunkiem ma następującą definicję: ‘używane, gdy nie zgadzamy się z tym, co ktoś powiedział, ale chcemy, by ta osoba nie myślała o nas źle, kiedy powiemy to a to’ (https://wsjp.pl/haslo/podglad/46389/z-calym-szacunkiem). Być może więc adresata uraziło to, że ktoś ma inne zdanie na jakiś temat, ale o obraźliwych słowach nie można tu w żadnym wypadku mówić. Z wyrazami szacunku Katarzyna Wyrwas |
Ortografia | 2021-04-24 |
Jesteśmy studiem projektowym. Pracujemy właśnie nad nową identyfikacją gminy X. Klient poprosił nas o konsultację użycia słowa gmina z małej litery w proponowanym haśle reklamowym. Mimo iż użycie małej litery wydaje się tu poprawne, to jest kilka osób po stronie klienta, które nie do końca chcą zgodzić się z takim rozwiązaniem i wymagają opinii specjalisty. Chcielibyśmy zapytać, czy zgodzi się Pani na wydanie takiej krótkiej opinii. | |
Zasady pisowni polskiej wskazują jednoznacznie, że małą literą piszemy wszystkie wyrazy pospolite, do których należą także nazwy okręgów administracyjnych, a gmina wedle Wielkiego słownika języka polskiego PAN pod red. P. Żmigrodzkiego (www.wsjp.pl) to «wydzielona jednostka administracyjna w kraju skupiająca kilka mniejszych miejscowości lub będąca częścią dużego miasta». Oto treść stosownej reguły Zasad pisowni polskiej [128] 20.29. zatytułowanej Nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych, wyodrębnionych w strukturach kościelnych i państwowych: „Małą literą piszemy nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych, wyodrębnionych w strukturach kościelnych i państwowych: województwo mazowieckie, gmina warszawska, powiat przemyski, ziemia dobrzyńska, ziemia łęczycka, archidiecezja gnieźnieńska, diecezja poznańska, marchia brandenburska” (zob.: http://sjp.pwn.pl/zasady/Nazwy-okregow-administracyjnych-wspolczesnych-i-historycznych-wyodrebnionych-w-strukturach-koscielnych-i-panstwowych;629450.html). Nie ma zwyczaju językowego ani odrębnej reguły ortograficznej, które pozwalałyby na zapis wielką literą nazwy gminy jako jednostki samorządu terytorialnego (a nie określonego granicami administracyjnymi terenu), piszemy zatem: gmina Sosnowiec, gmina Oświęcim, gmina Ogrodzieniec itd. To, że w pismach urzędowych czasem widnieją formy z niepoprawnym zapisem, nie oznacza automatycznie, że poprawna jest pisownia wielką literą, inna niż wskazana wyżej. Jeśli natomiast używany rzeczownika gmina w nazwie urzędu, takiej jak np. Urząd Gminy Oświęcim, obowiązuje nas pisownia wielką literą (zob. http://sjp.pwn.pl/zasady/Nazwy-indywidualne-jednostkowe-urzedow-wladz;629403), ponieważ w tym wypadku jest to nazwa własna, indywidualna (jednostkowa) urzędu. |
Znaczenie | 2019-12-07 |
Co to jest peseloza? | |
Możemy się domyślić, że nazwa pochodzi od skrótowca PESEL, czyli Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności – system zawierający dane ewidencyjne stałych mieszkańców Polski, ale w drugim, bardziej szczegółowym znaczeniu jest to numer ewidencyjny wpisywany do dowodu osobistego, w którym jest ukryta nasza data urodzenia. Do tej właśnie informacji odnosi się nazwa peseloza, której próżno szukać w słownikach. Dlatego przeszukałam internet. Na stronie http://twojarownowaga.pl znalazłam taki opis: Peseloza […] to jednostka chorobowa, która objawia się tym, że człowiek zaczyna uważać, że jest już na coś za stary. Przestaje mu się chcieć. Zmieniać, odkrywać, zdobywać, cieszyć, jeździć, biegać, chodzić. […] jednostce dotkniętej peselozą nie chce się już prawie nic. „W tym wieku? Daj spokój, jeszcze się połamię!”. Nazwa jest utworzona za pomocą przyrostka -oza na wzór nazw chorób, np. mukowiscydoza, mononukleoza, psychoza, borelioza, skolioza, lecz peseloza to nie choroba z punktu widzenia nauk medycznych – to słowo jest potoczne. Wiele podobnych określeń znajdziemy w internecie, w tym szczególnie na stronie Obserwatorium Językowego UW, skąd pochodzą poniższe definicje. Wymieńmy kilka nowych słów: szyldoza «nadmierne, nieprzemyślane i niegustowne wypełnianie przestrzeni miejskiej szyldami reklamowymi, bilbordami»; słupkoza «przesadne wykorzystywanie słupków do zagradzania miejsc z zakazem parkowania, utrudniając ruch wszystkim użytkownikom drogi, w tym niepełnosprawnym i pieszym»; pikseloza «kolorowe kwadraty w obrazie cyfrowym spowodowane zbyt niską jego rozdzielczością lub zakłóceniami transmisji; czasem stosowane celowo w celu ukrycia twarzy na zdjęciu», a nawet celebrytoza «dążenie do zyskania lub zwiększenia swojej popularności przez częste pokazywanie się w mediach i zachowywanie się w sposób właściwy celebrytom». Mówi się – także potocznie – że od niedawna na uczelniach panuje punktoza. Słowo to można zdefiniować jako «skupianie się przy ocenie osiągnięć naukowych głównie na zdobytych punktach». Już tych kilka przykładów pokazuje, że społeczeństwo najwyraźniej czuje potrzebę nazwania (a przez ironiczny sens – również skomentowania) negatywnie ocenianych czy szkodliwych stanów rzeczy, działań, zachowań. PS. Audycji na temat peselozy można posłuchać na stronie katowickiego Radia eM: https://www.radioem.pl/att/6020125.03-12-2019-Co-to-jest-peseloza. . |
Odmiana | 2019-11-18 |
Czy grupa dzieci w żłobku to Indiańskie Tuptusie czy raczej Indiańscy Tuptusie? | |
Niestety rzeczownika tuptuś nie ma w słownikach języka polskiego. Nie oznacza to oczywiście, że słowo nie istnieje, bo jest odnotowane w słowniku ortograficznym z formą odmiany: (te) tuptusie, choć – jak to w takim słowniku – bez definicji. Ciekawe wyniki uzyskamy, jeśli użyjemy do poszukiwań internetu. Znajdziemy wiele użyć: Tuptuś to często nazwa sklepu, np. zoologicznego albo z artykułami dla dzieci, ale też niepublicznych żłobków, przedszkoli, klubów dziecięcych. Tuptuś bywa też imieniem nadawanym domowym zwierzętom. Niektórzy z nas pamiętają może serial animowany dla dzieci sprzed lat pt. Tuptusiu w drogę o żółwiu muszkieterze. Także jeden z bohaterów filmu animowanego pt. Bambi z wytwórni Walta Disneya to zajączek, którego polskie imię brzmi Tuptuś. I tu dochodzimy do genezy tego imienia. Mamy w polszczyźnie od XIX w. czasownik tuptać pochodzący od tupać. Początkowo oba znaczyły to samo, ale z czasem tuptać wyspecjalizował się w opisywaniu zabiegów, krzątaniny. To znaczenie w XX w. zanikło, a pojawiło się nowe, związane z dziećmi «chodzić, stąpać małymi, drobnymi krokami, przebierać nogami; dreptać» (Uniwersalny słownik języka polskiego). Pamiętamy, że w Bambi zajączek tupał nogą, dlatego pewnie nazwano go Tuptusiem, a potem imię to zaczęło żyć własnym życiem. Nazywano tak psy, chomiki, króliki, a może i inne zwierzęta będące naszymi towarzyszami w domu. Skoro film Disneya był przeznaczony dla dzieci, nie dziwi więc, że nazywa się tak również różne elementy świata związane z dziećmi. Także grupy przedszkolne czy w żłobku. Może nawet w żłobku nazwa ta jest bardziej uzasadniona, ponieważ lepiej oddaje sposób chodzenia tak małych dzieci – tuptanie. A więc – Indiańskie Tuptusie czy Indiańscy Tuptusie? W przedszkolach czy żłobkach grupy nazywa się często rzeczownikami oznaczającymi zwierzęta, jak np. Wiewiórki, Pszczółki, Kotki, a zatem są to te Wiewiórki, te Pszczółki, te Kotki – w rodzaju męskozwierzęcym. Skoro Tuptusie odnosi się do zwierząt, więc Indiańskie. Gdyby miało nazywać ludzi, powinno przyjąć końcówkę męskoosobową -owie: Tupusiowie. |
Słowotwórstwo | 2019-10-07 |
Jak się nazywa człowiek jeżdżący na hulajnodze? Czy można używać słowa hulajnogista? | |
Dawniej na hulajnogach jeździły dzieci. Kiedy to słowo pojawiło się w polszczyźnie, wkrótce po wojnie, było w słowniku opisywane jako «rodzaj rowerku dziecięcego składającego się z ruchomego drążka służącego do kierowania, połączonego z nisko umieszczoną na dwóch małych kółkach, poziomą deseczką, na której dziecko opiera jedną nogę, drugą odbija się od ziemi, wprawiając przyrząd w ruch» („Słownik języka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego). Dopiero najnowszy internetowy słownik zrezygnował z klasyfikowania hulajnogi jako zabawki. Sami wiemy, że nie bez powodu… Definicja z Wielkiego Słownika Języka Polskiego brzmi: ‘pojazd mający dwa koła i kierownicę, wprawiany w ruch przez osobę, która stoi na platformie łączącej koła i jedną nogą odpycha się od podłoża’. Użycie dokumentują cytaty z prasy, np.: Najmodniejsza dziś lśniąca, chromowana hulajnoga to nic innego jak nowy model starej, drewnianej zabawki. Z artykułu pt. Policja interweniuje na hulajnogach pochodzi cytat: […] hulajnogi mają przewagę nad motocyklami, bo dają lepsze możliwości manewru na wąskich uliczkach. [...] wkrótce również policjanci w Neapolu, Palermo i Mediolanie będą jeździć na hulajnogach. Obserwatorium Językowe Uniwersytetu Warszawskiego (nowewyrazy.uw.edu.pl) odnotowało formy hulajnogista i hulajnogarz, które są bez wątpienia utworzone poprawnie. Skoro są formy rowerzysta, motocyklista, czołgista z popularnym przyrostkiem -ista/-ysta oznaczającym wykonawców czynności, to i hulajnogista być może; przyrostek -arz także tworzy podobne nazwy. Są to formy świeże, tegoroczne nawet może, więc przyjdzie nam poczekać, aż użytkownicy języka – i hulajnóg – zdecydują w praktycznym użyciu, która forma jest im najbliższa. W internecie znaleźć można też formy mniej lub bardziej wymyślne, jak hulajnożysta, hulajnożec, hulajnojeździec, hulajnog – kreatywność nasza jest wielka, ale myślę, że społeczeństwo zdecyduje się raczej na formy prostsze i nawiązujące do rozpowszechnionych wzorców, jak np. hulajnogista. |
Odmiana | 2019-10-07 |
Czy można odmieniać pendolino? | |
Wyraz pendolino oczywiście się odmienia, choć obserwuję, że nie każdy ma odwagę to robić, co jest częste w przypadku wyrazów obcych zakończonych na -o. Ale śmiało możemy mówić: to jest pendolino, nie mamy jeszcze pendolina na tej trasie, siedzę w pendolinie, jadę pendolinem, porządek w pendolinach, podróżował tylko pendolinami itd. |
Ortografia | 2019-10-07 |
Jak zapisać wyraz określający pociąg: Pendolino czy pendolino? | |
I tak, i tak. „Słownik języka polskiego PWN” stale aktualizowany na stronie internetowej (sjp.pwn.pl) zawiera 2 hasła – o pisowni małą i wielką literą. Pendolino wielką literą to marka pociągów, a pisany małą pendolino to konkretny egzemplarz pociągu tej marki. Jak widać, dwojaka pisownia zależy od znaczenia, w jakim użyjemy niektórych wyrazów. Mamy w polszczyźnie zasadę ortograficzną rozróżniającą taką pisownię. Nazwy różnego rodzaju wytworów przemysłowych, np. samochodów, motocykli, rowerów, aparatów radiowych i telewizyjnych, aparatów fotograficznych, zegarków, lekarstw, papierosów, napojów, artykułów spożywczych, odzieży, butów, używane jako nazwy pospolite konkretnych przedmiotów, a nie jako nazwy marek i typów oraz firm, małą literą piszemy, np. fiat, mercedes, nysa, żuk, peugeot, jawa, sony, aspiryna, paracetamol, marlboro, cisowianka, ustronianka, napoleon (= koniak), tokaj, wyborowa (= wódka), delma, rama (= margaryny). Ale nazwy firm wytwarzających te artykuły oraz nazwy marek firmowych pisze się wielką literą, np. samochód marki Fiat, woda marki Ustronianka, baton marki Snickers, napój marki Kubuś; spodnie marki Wrangler. Jeśli mamy natomiast na myśli nazwy konkretnych przedmiotów, produktów fabrycznych wytwarzanych seryjnie, to piszemy (małą literą), że jeździmy fiatem; kupujemy 3 ustronianki; zjadamy 2 snickersy; pijemy kubusia; nosimy wranglery; mkniemy na kawasaki, robimy zdjęcia canonem, włączamy Samsunga. |
Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2019-10-07 |
Jak odmienić nazwisko Babel? Izaak Babel to pisarz rosyjski. | |
Odpowiedz...Bardzo łatwo to sprawdzić, nawet na smartfonie, ponieważ na stronie sjp.pwn.pl znajduje się na bieżąco aktualizowany słownik języka polskiego. Czytamy w nim, że odmieniamy to nazwisko bez usuwania w kolejnych formach wewnętrznego e: Babela, Babelowi, o Babelu, Babelem. Pytanie to jest jednak o tyle ciekawe, że pozwala zwrócić uwagę na wiele innych nazwisk, w których są warunki do e ruchomego, ale ono nie zawsze zanika. W polszczyźnie zanik e w niektórych wyrazach jest normą, np. lew – lwa, pies – psa, wrzesień – września, stołek – stołka. Do zaniku e w odmianie dochodzi nie tylko w wyrazach pospolitych, ale również w nazwiskach na -el, -eń, -ec, -ek, które są równobrzmiące z rzeczownikami pospolitymi: Kamień – Kamienia (nie: *Kamnia), bo kamień – kamienia; Kwiecień – Kwietnia (nie: *Kwiecienia), bo kwiecień –kwietnia, Kotek – Kotka (nie: *Koteka), Wróbel –Wróbla (nie: *Wróbela), bo wróbel – wróbla; Dekiel – Dekla (nie: *Dekiela), bo dekiel – dekla, Lipiec – Lipca (nie: *Lipieca), Malec – Malca, Dudek – Dudka (nie: *Dudeka); Wołek – Wołka (nie: *Wołeka). Jeśli nazwisko nie ma odpowiednika wśród rzeczowników pospolitych, o zachowaniu lub opuszczeniu e w przypadkach zależnych decyduje tradycja odmiany, np. Woleń – Wolenia, Peszek – Peszka, Goncarek – Goncarka, ale: Stępień – Stępnia, Skupień – Skupnia. W nazwiskach polskich na -el o postaci nietożsamej z rzeczownikiem pospolitym często w przypadkach zależnych zachowuje się e, np. Lelewel – Lelewela; Korbel – Korbela. W nazwiskach pochodzenia obcego na -el o zachowaniu lub opuszczeniu e w odmianie decyduje najczęściej stopień adaptacji nazwiska do języka polskiego. Tak więc nazwiska mające na gruncie polskim dłuższą tradycję, jak Hegel, Wedel, Mendel, także: Havel, na ogół tracą w odmianie e: Hegel – Hegla, Wedel – Wedla, Mendel – Mendla, Havel – Havla. W odmianie nazwisk nie dość ugruntowanych w polskiej tradycji językowej najczęściej zachowuje się e, np. Orwell – Orwella, Fernandel – Fernandela, Cromwell – Cromwella, Kinkel – Kinkela. W nazwiskach francuskich, w których ostatnia sylaba jest akcentowana, zawsze zachowujemy samogłoskę e, np. Claudel – Claudela, Ravel – Ravela. Warto pamiętać, że zawsze zachowujemy w odmianie e w nazwiskach jednosylabowych zakończonych na -ek, eń, -eć, -ec, np. Rek – Reka, Skrzek – Skrzeka, Bień – Bienia, Kmieć – Kmiecia, Stec – Steca, Biel – Biela. Także nazwiska jednosylabowe typu Mech, Dach zachowują w swej odmianie e, nawet jeśli tożsame z nimi brzmieniowo rzeczowniki pospolite odmieniają się, tracąc w przypadkach zależnych e: Mech – Mecha, Dach – Dacha, chociaż wyrazy pospolite odmieniają się inaczej: mech – mchu, dach – dachu. |
Ortografia | 2019-04-30 |
Zwracam się z zapytaniem, co należy uczynić w przypadku, kiedy w akcie założycielskim szkoły skrót nr jest zapisany litera dużą. Czy taką pisownię kontynuować w dokumentacji szkolnej (m.in. na świadectwie) czy pisać zgodnie z normą, czyli literą małą? | |
Tylko mała litera jest poprawna wedle zasad pisowni polskiej. Moim zdaniem nie ma powodu do kontynuowania zapisu z aktu założycielskiego, bo niczemu to nie służy, lecz wprowadza zamęt. |
Znaczenie | 2019-04-30 |
Czy sformułowanie używane przez Huberta Urbańskiego na końcu Milionerów bądźcie państwo z nami wtedy, a konkretnie użycie w nim słowa wtedy, jest poprawne? | |
Wtedy to zaimek przysłowny wskazujący, który odsyła do pewnego czasu w przeszłości lub przyszłości, dlatego myślę, że zdanie jest akceptowalne, o ile tylko widzowie wiedzą, o jaki czas chodzi, co zapewne wynika z kontekstu. |
Frazeologia | 2019-03-12 |
Czy od strony treściowej można powiedzieć, że oba tematy są zamienne: Życie małżeńskie w świetle twórczości Jana Nowaka i Życie małżeńskie w twórczości Jana Nowaka? | |
Związek frazeologiczny w świetle czegoś ma w polszczyźnie znaczenie ‘opierając się na uzyskanych wiadomościach, sądząc według czegoś’. Jeśli tytuł książki brzmi: Opowiadania potoczne w świetle genologii lingwistycznej, to oznacza, że autor rozpatruje teksty, mając na uwadze założenia genologii, inni badacze mogą natomiast ujmować fenomen opowiadań z punktu widzenia kolejnych dziedzin wiedzy, co czynią np. psycholodzy czy socjolodzy. Moim zdaniem oba zaproponowane tematy są akceptowalne, choć ja wybrałabym krótszy: Życie małżeńskie w twórczości Jana Nowaka, o ile w pracy badane są te właśnie zagadnienia. Chodzi wszak – jak rozumiem – o obraz życia małżeńskiego dziełach literackich. |
Etymologia | 2019-03-03 |
Skąd wzięło się słowo prażony? | |
Czasownik prażyć ma bardzo długą historię, gdyż jego pochodzenie sięga okresu prasłowiańskiego. Dlatego też występuje obecnie w większości języków słowiańskich. W pierwotnym znaczeniu *pražiti oznaczało ‘palić, piec, wypalać’. Istotne dla tej czynności były odgłosy trzaskania, pękania, jakie powstają przy paleniu drewna lub nasion. W najstarszym okresie czasownik ten oznaczał wypalanie lasu, stąd nazwa miejscowa Praga (stolica Czech, także dzielnica Warszawy) – osada powstała w miejscu po wypaleniu lasu. W okresie staropolskim prażyć oznaczało też ‘przypiekać, przypalać’, a ważnym elementem znaczenia było pozbawianie wilgoci, suszenie. Można było coś prażyć na ogniu lub na słońcu (stąd też połączenie słońce praży ‘pali, wypala, wysusza’, np. słońce praży zboża na polu). W XVI wieku używano czasownika prażyć w znaczeniu ‘przypiekać bez wody i tłuszczu’, co odnosiło się do konkretnych produktów: najczęściej prażono nad ogniem różnego typu ziarna, np. prażony groch, prażona pszenica, prażony jęczmień. Uprażyć na patelni można było też mąkę lub sól w celu pozbawienia wilgoci. Później także prażono na patelni kawę. Czynność ta nie mogła się odbywać w piecu – wszystko, co podlegało obróbce cieplnej w piecu, było pieczone. Natomiast dla czynności prażenia oprócz podgrzewania i suszenia istotne było także pękanie ziaren (oraz odgłos, który jest wówczas wydawany). Na bazie tego znaczenia powstał nieużywany już dzisiaj wyraz prażmo ‘ziarno z niedojrzałych kłosów zboża, spożywane zwykle po uprażeniu’. W wielu kuchniach regionalnych występują do dzisiaj określenia prażonka, prażucha oznaczające potrawy z prażonej mąki; także prażaki ‘kluski prażone’. Reasumując, najważniejsze w określeniu prażone jest to, że odnosiło się już w średniowieczu do produktów żywnościowych, które zostały poddane obróbce cieplnej nad ogniem lub na słońcu, a tymi produktami najczęściej były ziarna, które w trakcie tego intensywnego podgrzewania i suszenia pękały z trzaskiem. Obecnie do tego znaczenia najbardziej nawiązuje prażona kukurydza. |
Historia języka | 2019-01-27 |
Szanowni Państwo, czytając sagę o Wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego, natknęłam się na wyraz pry. Znalazłam go również w Korpusie Języka Polskiego PWN („A mnie potem spowiednik dziurę w brzuchu wierci, nęka, wypomina, pry, to wielki grzech ubić bez powodu, trzeba mieć, pry, ważny powód, by ubić”; https://sjp.pwn.pl/korpus/zrodlo/pry;110,1;30904.html). Przeszukałam dostępne słowniki, ale bez efektu. Czy mogliby Państwo wyjaśnić, co ten wyraz oznacza? | |
Andrzej Sapkowski często wprowadza w swoich powieściach elementy archaiczne. Takim jest właśnie staropolskie słowo pry", będące skróconą formą od prawi, czyli ‘mówi’. Występowało jeszcze w XVI wiekiem w postaci pry bądź pri, ale już w XVII wieku zaczęło zanikać, podobnie jak forma dłuższa prawi, która jednak używana była nieco dłużej. Hasło prawić zawiera powojenny „Słownik języka polskiego” pod red. Witolda Doroszewskiego: http://doroszewski.pwn.pl/haslo/prawi%C4%87/. Formę pry jako wariant czasownika prawić podaje „Słownik polszczyzny XVI wieku”: https://spxvi.edu.pl/indeks/szukaj/?tryb=0&q=prawi%C4%87&typ=&porzadek=0. |
Odmiana | 2018-06-26 |
Czy wypowiadając zdanie „To mieszkanie jest idealne dla nas dwóch”, określamy jednocześnie płeć osób, o których mowa? Chodzi mi o to, czy tak postawione zdanie mówi o płci męskiej osób, o których mowa i czy w przypadku kobiety z dzieckiem forma ta jest poprawna, a jeżeli nie, proszę o poprawną. Czy jest to wówczas zdanie „To mieszkanie jest idealne dla nas dwojga”? | |
Dla nas dwóch – dla dwóch kobiet lub dwóch mężczyzn. Dla nas dwojga – dla pary mieszanej, np. kobiety i mężczyzny, matki z synem, ojca z córką itd. Jak podaje „Nowy słownik poprawnej polszczyzny” pod red. Andrzeja Markowskiego w haśle „Liczebnik”, liczebniki zbiorowe, jak dwoje, troje, czternaścioro, pięćdziesięcioro itp., w języku polskim łączą się z: 1) rzeczownikami lub zaimkami odnoszącymi się do grup osób różnopłciowych, np. kilkoro uczestników, nas czworo, oboje rodzice, jedenaścioro wycieczkowiczów; 2) rzeczownikami rodzaju nijakiego oznaczającymi istoty młode, których nazwa kończy się na -ę, np. troje źrebiąt, czworo piskląt, pięcioro dziewcząt, jedenaścioro kacząt; 3) rzeczownikami nazywającymi obiekty występujące w parach, np. dwoje oczu, uszu, rąk; 4) niektórymi rzeczownikami mającymi tylko liczbę mnogą (pluralia tantum), np. czworo ust, pięcioro urodzin, dziesięcioro wrót. |
Etymologia | 2018-02-27 |
Jakie jest pochodzenie słowa uraczyć? Czy ma coś związane z rakiem? | |
Przedrostkowy czasownik uraczyć ‘poczęstować czymś ulubionym, przyjąć kogoś obfitym, smacznym jedzeniem’ pochodzi od odziedziczonego z epoki prasłowiańskiej raczyć (*račiti ‘mieć chęć, chcieć, życzyć sobie’). W dawnej polszczyźnie wyraz raczyć miał wiele znaczeń, m.in. ‘częstować, ugaszczać, podejmować gościnnie’, ‘chcieć, życzyć sobie’, ‘woleć’, ‘sprzyjać’, ‘poważać, cenić’. Czasownik uraczyć nie ma nic wspólnego z rzeczownikiem rak, jest natomiast spokrewniony z wyrazami rzec (od *rekti, *rekǫ ‘mówić, powiedzieć, nazwać’) i rzecz (*rĕčь ‘mówienie, mowa; słowo, wyraz’ → ‘treść, przedmiot mówienia’ → ‘przedmiot nazwany, rzecz’ od *rekti, *rekǫ). Źródła etymologiczne wskazują, że u podstaw zarówno (u)raczyć, jak i rzec, rzecz stoi praindoeuropejski rdzeń *rek- ‘krzyczeć, mówić’ (zob. W. Boryś „Słownik etymologiczny języka polskiego”, W. Mańczak „Polski słownik etymologiczny”). Warto powiedzieć, że czasownik uraczyć miał w przeszłości więcej znaczeń. „Słownik języka polskiego” Samuela Bogumiła Lindego dokumentuje takie jego treści: ‘uczcić kogo na dowód, żeś mu rad, podejmować go z uszanowaniem, uczęstować’, ‘podweselić sobie’ (zazwyczaj upijając się), ‘uczcić, honor komu uczynić, zaszczycić go’, ‘łaskawie obdarzyć, uczcić czym, zaszczycić’. Do naszych czasów przetrwało tylko jedno jego znaczenie – to związane z gościną, poczęstunkiem (por. też uraczyć się ‘zjeść coś lubianego, najeść się do syta; ufetować się’). |