| Frazeologia | 2008-07-05 |
| Co to znaczy obudzić się z ręką w nocniku? | |
| Jest to związek frazeologiczny często używany w publicystyce, oznacza, że ktoś z powodu nieumiejętności przewidewania wydarzeń doprowadził swym postępowaniem do sytuacji niepożądanej, niekorzystnej. Definicję taką podaje Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny S. Bąby i J. Liberka, w którym można także znaleźć informację o genezie tego zwrotu: z informacji Krzysztofa Teodora Toeplitza wynika, że powstał prawdopodobnie w środowisku międzywojennych filmowców. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2008-07-05 |
| Jakie są związki zgody w zdaniu: On jest lekarzem? Czy całość jest jednym związkiem zgody, czy on jest i jest lekarzem są osobnymi związkami zgody? | |
| Związek zgody łączy podmiot wyrażony zaimkiem on i czasownik jest, uzgodnienie dotyczy tu liczby i rodzaju. Sytuacja w tym zdaniu jest jednak bardziej skomplikowana, ponieważ mamy do czynienia z orzeczeniem imiennym, złożonym, które składa się z łącznika jest i orzecznika lekarzem. W polszczyźnie czasownik w funkcji łącznika wymaga, aby rzeczownik w funkcji orzecznika występował w narzędniku, więc jest lekarzem to związek nie zgody, lecz rządu. Orzecznik lekarzem wchodzi w związek zgody z podmiotem on, ale skoro rzeczowniki nie przybierają form rodzajowych, zależność ta nie ma charakteru ściśle gramatycznego, jest jedynie uzależniona od znaczenia wyrazu, toteż lekarzem uzgodnione jest z męskim on; związek zgody widać tu także w uzgodnieniu liczby. (zob. R. Grzegorczykowa Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996, s. 69). Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-04 |
| Szanowni Państwo! Wkrótce będziemy przygotowywać do druku książkę zawierającą fragmenty tekstu napisane gwarą śląską. Autorka jest Ślązaczką, dobrze zna gwarę i zapisuje ją fonetycznie, np. nie jako niy. Dokładny fonetyczny zapis nie jest łatwy w odbiorze. Może wystarczyłoby: ni?. Zapewne istnieją w tej dziedzinie zwyczaje zaakceptowane przez językoznawców. Chciałabym je poznać. Czy można prosić o wskazanie właściwych źródeł? Czy ewentualnie można wysłać do Państwa krótką próbkę tekstu i prosić o opinię na temat zapisu gwary? | |
| Szanowna Pani, wedle mojej oceny nie jest możliwe zastąpienie niy przez ni - są to bowiem dwa różne sposoby wymowy tzw. e pochylonego, charakterystyczne dla różnych regionów Śląska. Nie istnieją - niestety - dotąd powszechnie akceptowane sposoby zapisu śląskich tekstów w pisowni półfonetycznej. Jeśli Pani prześle próbkę tekstu, chętnie ją zobaczę i przekażę Pani swoje sugestie. Jolanta Tambor |
|
| Frazeologia | 2008-07-04 |
| Co oznacza powiedzenie w nocy wszystkie koty są czarne? | |
| To przysłowie powinno mieć postać wzorcową W nocy wszystkie koty (są) szare, bure (por. S. Skorupka Słownik frazeologiczny języka polskiego, Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza). Oznacza ono, że gdy nie zna się sytuacji, można się łatwo pomylić w ocenie czegoś. Zamiana szare / bure na czarne wynika zapewne z faktu, że oba wchodzące w skład przysłowia rzeczowniki kot i noc tworzą także typowe połączenia: czarna noc, czarny kot. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-04 |
| Czy połączenie wyrazów postawić kogoś (np. syna) na nogi w znaczeniu dosłownym (upadł, uczy się chodzić) też jest frazeologizmem? | |
| Bycie frazeologizmem to posiadanie znaczenia przenośnego. Dosłowność wyklucza frazeologię. Jeśli zatem powiedzielibyśmy: rzeźnik rzuca mięsem, mając ma myśli rzeźnika, który rzuca nim rzeczywiście, ale poza tym zachowuje się kulturalnie, użylibyśmy jedynie połączenia odpowiednich form wyrazów rzucać i mięso, nie zaś potocznego związku frazeologicznego ktoś rzuca mięsem, który ma znaczenie 'ktoś używa wulgarnych wyrazów'. Jeśli natomiast rzeźnik ów wyrażałby się niegrzecznie (niekoniecznie już używając schabu czy karkówki jako amunicji), nasza wypowiedź miałaby właśnie frazeologiczny sens przenośny. W opisanym przez Panią przypadku nie mamy więc do czynienia ze związkiem frazeologicznym. Stawiamy na nogi dziecko, które upadło, i nie ma tu metafory. Metaforą posługujemy się, gdy dzięki połączeniu stanąć na nogi (albo na nogach) mamy na myśli fakt, że ktoś poprawił swoją pozycję finansową; dorobił się majątku. Metaforycznie mówimy także, że ktoś postawił kogoś na nogi, jeśli ktoś zmobilizował kogoś do działania, wyrwał ze stanu apatii, odrętwienia. Innym znanym związkiem frazeologicznym jest postawić (stawiać) kogoś (coś) na nogi o znaczeniu przenośnym ‘sprawić (sprawiać), że ktoś (coś) odzyskuje dobrą formę, sprawność; że coś pomogło, pomaga komuś odzyskać sprawność’. Katarzyna Wyrwas |
|
| Interpunkcja | 2008-07-03 |
| Zwracam się do Państwa z problemem interpunkcyjnym. Sprawa dotyczy zdania: Nadmieniam, że dalszą korespondencję, która nie wniesie niczego nowego do sprawy, pozwolę sobie pozostawić bez odpowiedzi. Sporny przecinek oddziela wyraz sprawy od wyrazu pozwolę. Moim zdaniem przecinek jest w tym miejscu konieczny. Koleżanka uznała, że nie. Chciałbym uzyskać od Państwa odpowiedź: kto ma rację? |
|
| Przecinek jest we wskazanym miejscu absolutnie konieczny, ponieważ zamyka on wtrącone zdanie podrzędne która nie wniesie niczego nowego do sprawy. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-03 |
| Który zapis przymiotnika jest lepszy: - pezetpeerowski czy PZPR-owski? | |
| Oba zapisy są poprawne, notowane w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego. Za „lepszy” można byłoby uznać ten ostatni, ponieważ nawiązuje do oryginalnej pisowni skrótowca. Katarzyna Wyrwas |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2008-07-03 |
| Mówi się mieszkam w Będzinie czy w Będziniu? | |
| W Zagłębiu wiele osób używa formy miejscownika w Będziniu, jednak norma ogólnopolska nakazuje odmianę w Będzinie (por. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego, J. Grzenia Słownik nazw własnych). Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2008-07-03 |
| Jak powinno brzmieć prawidłowo zdanie: Trzy dni wytężonej pracy dadzą pożądane efekty czy Trzy dni wytężonej pracy da pożądane efekty? | |
| Jeśli w skład podmiotu wchodzą liczebniki główne 2-4, które tworzą związki zgody z wyrazami określanymi, orzeczenie musi mieć formę liczby mnogiej, a więc: Trzy dni wytężonej pracy dadzą pożądane efekty. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-03 |
| W związku z tym, iż nie mogłem tego nigdzie znaleźć - chciałbym zadać to pytanie Państwu: - czy jest poprawne użycie słowa powrotem zamiast wyrażenia z powrotem i w których zdaniach oraz w jakim znaczeniu można użyć to słowo? Mnie się wydaje, że takiego słowa jak powrotem w ogóle nie ma, nie znalazłem go w żadnym ze słowników, w których szukałem. | |
| Rzeczywiście, słowo !spowrotem nie istnieje, przynajmniej w poprawnej ortograficznie polszczyźnie. Jest to jedynie zapis wymowy wyrażenia przyimkowego z powrotem. Poprawny zapis notuje np. Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2008-07-03 |
| Chciałam Państwa prosić o pomoc w rozwianiu wątpliwości w zdaniu: Certyfikat przyznawany jest na rok. Po tym okresie gospodarstwo lub przetwórnia poddawana jest kolejnej kontroli. Nie jestem pewna, czy w tym przypadku forma poddawana jest, jest poprawna. Czy nie powinno raczej być poddawane są? Może lepiej napisać po prostu: Po tym okresie gospodarstwo lub przetwórnię poddaje się kolejnej kontroli. | |
| W cytowanym tekście mamy do czynienia z podmiotem szeregowym, złożonym z dwóch rzeczowników połączonych spójnikiem lub. Przy takich podmiotach orzeczenie powinno wzorcowo przyjąć liczbę mnogą, choć dopuszczalne jest użycie orzeczenia w liczbie pojedynczej, jeśli podmioty są tego samego rodzaju gramatycznego, np. Długi spacer lub wysiłek fizyczny ułatwi ci odzyskanie równowagi. W naszym przypadku jednak rzeczowniki są różnorodzajowe (gospodarstwo - nijaki, przetwórnia – żeński), dlatego też orzeczenie musi być w liczbie mnogiej: Po tym okresie gospodarstwo lub przetwórnia poddawane są kolejnej kontroli. Oczywiście można uniknąć tych wahań, stosując zaproponowaną konstrukcję: Po tym okresie gospodarstwo lub przetwórnię poddaje się kolejnej kontroli. Katarzyna Wyrwas |
|
| Interpunkcja | 2008-07-03 |
| Nasuwa mi się banalne pytanie, które jednak nastręcza wiele trudności przeciętnemu uczniowi. Otóż zastanawia mnie jedna forma zdaniowa. Chodzi mi o formę Ciekawe, czy ten pterodaktyl uniósłby ciężarówkę. Po pierwsze, zastanawiam się, czy użycie kropki w tym momencie jest właściwie, czy powinien być znak zapytania? Po drugie, według zasad ortografii ze słownika PWN wynika, że w zdaniu pojedynczym, zawierającym spójnik czy przed czy przecinka stawiać się nie powinno. Jednak zauważyłem, że po formie ciekawe właściwie zawsze stawia się przecinek, np. Ciekawe, o autor miał na myśli. | |
| Zacytowane wypowiedzenie należy do grupy zdań pytajno-zależnych, których człon nadrzędny ma postać twierdzenia (tutaj: informującego o tym, że coś jest ciekawe). Na końcu tego typu konstrukcji nie stawia się znaku zapytania. W przywołanym przykładzie konieczne jest natomiast umieszczenie przecinka przed spójnikiem czy, gdyż ten wprowadza człon podrzędny. Nie ma tu więc zastosowania reguła nakazująca pominięcie znaku interpunkcyjnego przed spójnikiem czy łączącym zdania bądź wyrażenia równorzędne (por. np.: Idziesz na spacer czy do kina? lub Marcin wyjeżdża do Anglii czy szuka pracy w Polsce?). Dla omawianego wypowiedzenia jedyną poprawną formą jest następująca: Ciekawe, czy ten pterodaktyl uniósłby ciężarówkę. Katarzyna Mazur |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2008-07-02 |
| Jak poprawnie odmienić nazwę miasta Dobre? W Dobrem czy w Dobrym? | |
| Formy odmiany są następujące: D. Dobrego, C. Dobremu, NMs. Dobrem (zob. J. Grzenia Słownik nazw własnych). Katarzyna Wyrwas |
|
| Historia języka | 2008-07-02 |
| Szanowni Państwo, mam pytanie dotyczące nie tyle poprawności językowej, ile historii języka: czy występuje w zabytkach polszczyzny forma miejscownika liczby podwójnej (w) oczu, (na) uszu? Dziękuję za ewentualną odpowiedź i poświęcony mi czas. | |
| Odmiana leksemów oznaczających parzyste elementy ludzkiego ciała (oczy, uszy, ręce, nogi) najdłużej zachowała formy dawnej liczby podwójnej (do końca XVII wieku). Rzeczowniki oczy, uszy mają w niektórych przypadkach te dawne dualne końcówki do dzisiaj, np. M.i B: oczy, uszy, D. oczu, uszu, N. oczyma. W miejscowniku obecnie występują wyłącznie końcówki liczby mnogiej (oczach, uszach), natomiast jeszcze w XVI wieku powszechnie były używane końcówki dualne (oczu, uszu). Sporo takich przykładów występuje w twórczości Jana Kochanowskiego, np.: w uszu mi piszczy („Fraszki”), w uszu mych pozostało („Odprawa posłów greckich”), piękne w oczu moich ciało („Fraszki”), takaś ty w oczu moich („Pieśni”), na oczu Pańskich wiecznie będzie siadał („Psałterz”). Mirosława Siuciak |
|
| Odmiana | 2008-07-02 |
| Jak poprawnie mówimy: umią czy umieją? | |
| Zdecydowanie umieją. Katarzyna Wyrwas |
|
| Odmiana | 2008-07-02 |
| Czy powinno się dopisywać końcówki do odmienianych skrótów? Wstąpić do ZMS czy do ZMS-u? Zupełnie nie podoba mi się forma w ZMS-ie, ale ją widuję. | |
| Skrótowców pisanych w całości wielkimi literami i kończących się na spółgłoskę dozwala się nie odmieniać, choć wydaje mi się, że bardziej naturalną formą jest wstąpić do ZMS-u. Skrótowce wspomnianego typu odmieniamy, dopisując końcówki po łączniku: ZMS-u, ZMS-owi, ZMS-em (po spółgłoskach twardych). Miejscownik ZMS-ie (po spółgłoskach miękkich dopisujemy wszakże odmianie -ie) być może wygląda nieco nietypowo, ale jest najzupełniej poprawny. Istnieją przypadki, kiedy końcówki odmiany skrótowca nie oddziela się łącznikiem od tematu: przy odmianie skrótowców zakończonych na T, jak LOT w miejscowniku tylko pierwsza litera tej nazwy jest wielka, pozostałe zaś są małe: o Locie, podczas gdy inne formy to np. LOT-u, LOT-em, LOT-owi. Taki wyjątkowy zapis miejscownika wynika z faktu, że mamy w tej nazwie wymianę głoski t na ć, co trudno byłoby oddać w inny sposób (zob. J. Podracki Słownik skrótów i skrótowców, Warszawa 1999, s. 29-30). Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-01 |
| Jak należy dzielić słowo poduszka: po-duszka czy pod-uszka? | |
| W polszczyźnie przy przenoszeniu wyrazu do następnej linii dzielimy je według kryterium fonetycznego (tzn. zgodnie z podziałem na sylaby) oraz ze względu na kryterium morfologiczne (zgodnie z nim przenosimy wyrazy w miejscu ich podzielności na rdzeń i przyrostek słowotwórczy, którym w przypadku wyrazu poduszka jest -ka). Skoro więc z pewnością musimy oddzielić cząstkę -ka, a ze względów fonetycznych początkową sylabą jest po-, to mamy do wyboru następujące możliwości przenoszenia: po-duszka oraz podusz-ka. Miejsca podziału wyrazów przy przenoszeniu są zaznaczone za pomocą dużych czarnych kropek przy każdym podzielnym haśle w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego. Katarzyna Wyrwas |
|
| Wyrazy obce | 2008-07-01 |
| Chciałbym poznać Państwa opinię na temat odmiany słowa iPhone. Szczególnie forma miejscownika jest krytyczna. Czy odmiana byłaby następująca M. iPhone, D. iPhone’a, C. iPhone’owi, B. iPhone’a? Co z narzędnikiem: iPhone’em czy iPhone’m? Czy miejscownik ma mieć postać iPhone’ie ??? O ile się orientuję, właściciel tej nazwy nie zezwala na zmianę samego słowa iPhone, zatem odmiana iPhonie nie wchodzi w grę. Czy zatem taka forma miejscownika jest właściwa? | |
| Skoro odmieniamy słowo iPod, to nie widzę przyczyny, dla której nie mielibyśmy odmieniać nazwy iPhone, także w miejscowniku – wszak miejscownik iPodzie również wygląda inaczej niż mianownik, a wszyscy wiedzą, o jakim urządzeniu jest mowa. W przypadku iPhone sytuacja jest rzeczywiście nieco bardziej skomplikowana, ponieważ aby utworzyć polskie formy odmiany wyrazu zakończonego na nieme, czyli niewymawiane -e, należy w zapisie stosować apostrof przed końcówkami odmiany, jak np. w nazwiskach typu Donne (Donne’a, Donne’owi); Larousse (Larousse’a, Larousse’owi); Capote (Capote’a, Capote’owi). W narzędniku w zapisie tworzymy formy typu z Donne’em, z Larousse’em, z Capote’em, z Joyce’em, z Robespierre’em, formy miejscownika natomiast pozostają w zgodzie z pisownią polską, co owocuje formami typu o Laroussie, o Capocie, o Robespierze, o Joysie. Z tego też powodu zupełnie naturalnymi formami narzędnika i miejscownika będą iPhone’em oraz iPhonie. Właściciel nazwy ma prawo nie zezwalać na zmiany, chodzi mu chyba jednak o zmiany drastyczne, poważnie zniekształcające nazwę. Języki fleksyjne także mają swoje prawa, a poprawna odmiana nie powoduje bynajmniej zakłóceń w komunikacji, a wręcz przeciwnie – pozwala ludziom komunikować się skuteczniej, bo bardziej jednoznacznie. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2008-07-01 |
| Zgłaszam się do Państwa z następującym problemem: jak wyczytałem, poprawną formą odmiany jest nasi pupile. Zastanawiam się jednak, czy wyrażenie nasze pupile także nie może funkcjonować? Myślę tutaj o innym kontekście słowa pupil nie odnoszącego się do ludzi, ale do zwierząt. Te zwierzęta – te pupile, nasze zwierzaki – nasze pupile. Bardzo proszę o pomoc, czy druga odmiana (nasze) jest w tym kontekście dopuszczalna. | |
| Pana rozumowanie jest właściwe. Ponieważ rzeczownik pupil ma dwa znaczenia, może się odnosić zarówno do ludzi, jak i do zwierząt. W odniesieniu do ludzi powiemy: ci nasi pupile; o zwierzętach zaś: te nasze pupile. W obu przypadkach obie przydawki (nasz, pupil) odnoszą się do rzeczowników (np. wnuki, koty) i, wchodząc z nimi w związek gramatyczo-semantycznej zgody, „dziedziczą” cechy nadrzędnika - tu: osobowość // nieosobowość, liczba, rodzaj (także przypadek). Ewa Jędrzejko |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2008-07-01 |
| Ja należy się poprawnie zwracać do osoby o imieniu Wawrzyniec? | |
| Formą wołacza tego imienia jest Wawrzyńcze (zob. J. Grzenia Słownik imion; Jan Grzenia Słownik nazw własnych). Katarzyna Wyrwas |
|