Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Składnia2004-02-13
W jakim rodzaju powinien być czasownik po nazwach firm, które składają się ze słów kilku rodzajów, np. BIG Bank Spółka Akcyjna zarobił czy BIG Bank Spółka Akcyjna zarobiła?
W cytowanych połączeniach nazwa firmy (BIG Bank) jest elementem najważniejszym, a element Spółka Akcyjna można potraktować jako uzupełnienie tej nazwy, dopowiedzenie, zwykle zresztą zapisywane skrótowo SA oraz skrótowo wymawiane. W starannej polszczyźnie rodzaj czasownika należałoby dostosować do nadrzędnego elementu nazwy firmy, którym jest w tym przypadku rzeczownik Bank, pojawiający się w tej nazwie nawet dwukrotnie, jest bowiem także ukryty w głoskowym skrótowcu BIG ‘Bank Inicjatyw Gospodarczych’. Poprawnie rozpoczęte zdanie brzmiałoby zatem: BIG Bank Spółka Akcyjna zarobił... (zob. też: Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego, Warszawa 2002, s. 1745 oraz J. Podracki Słownik skrótów i skrótowców, Warszawa 1999, s. 31-32).
Katarzyna Wyrwas
Składnia2004-02-10
Czy w języku polskim można rozpoczynać zdania od ani?
Odpowiedź jest twierdząca. Źródła leksykograficzne rejestrujące stan współczesnej polszczyzny oraz istniejące wydawnictwa poprawnościowe nie zakazują umieszczania wyrazu ani w pozycji inicjalnej w zdaniu. Polszczyznę jako język fleksyjny cechuje dość swobodny szyk wyrazów. Nadawcy bez uszczerbku dla zrozumiałości wypowiedzi mogą zatem umieszczać niektóre (istotne z ich punktu widzenia) elementy zdania w pozycji inicjalnej w celu ich uwydatnienia, podkreślenia ich ważności. W słownikach współczesnego języka polskiego oraz Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego (NSPP) odnajdujemy przykłady kilku zastosowań wyrazu ani. Może on być używany jako spójnik łączący zdania przeczące lub szeregi orzeczeniowe, np.: Ani nie była mądra, ani nie była bogata (Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka - SJPSz). Ani nie chcę, ani nie umiem odejść od ciebie (NSPP).
Spójnik ani stosuje się także w zdaniach wyrażających negację, np.: Ani się spostrzegła, kiedy nadeszła już jesień. Ani myślę teraz ustąpić (Inny słownik języka polskiego pod red. M. Bańki).
Wyraz ani może pełnić także funkcję partykuły przeczącej, wzmacniającej przeczenie w zdaniu. Często występuje przed rzeczownikiem lub czasownikiem, a zatem może znaleźć się również na początku zdania, np.: Ani słowem się nie zdradziła, że wie (NSPP). Ani mi się waż! Ani pisnął (SJPSz).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-05-18
Jaka jest etymologia słowa baśń?
Baśń w znaczeniu podobnym do dzisiejszego funkcjonowała już w XV wieku. Oznaczała wówczas 'wiersz, bajkę' (F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1-5, Kraków 1952-1982) lub 'opowiadanie o treści fantastycznej' (W.Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005). Dialekty określały w ten sposób także 'kłamstwo, nieprawdę, plotki'. Forma baśń zbudowana jest z praindoeuropejskiego rdzenia bhā- ‘mówić’ i przyrostka -snь, budującego takie konstrukcje, jak pieśń (por. prasłowiańskie pěti 'śpiewać' + -snь) czy waśń oraz podobne im da-ń, przyja-źń, boja-źń. Rdzeń bhā- jest podstawą słowotwórczą czasownika bajać w znaczeniu ‘mówić’ (por. prasłowiańskie bajati ‘mówić’), ale też ‘rozprawiać’, ‘pleść’ lub ‘gadać’, ‘ględzić’, także - jak w językach południowosłowiańskich – ‘czarować’, ‘wróżyć’ bądź ‘zamawiać chorobę’. Także forma bajdurzyć, czyli ‘pleść głupstwa’ zbudowana jest w oparciu o ten rdzeń; następuje po nim ekspresywny przyrostek -ura. A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego wywodzi słowo bajdurzyć od (opartego na tym samym rdzeniu bhā-) czasownika badać, czyli 'bóść' lub 'kłuć' (zapewne złymi słowami).
Katarzyna Mazur
Etymologia2006-02-18
Skąd pochodzi nazwa miasta Mysłowice?
Nazwa Mysłowice pochodzi od nazwy osobowej Mysł (skrót od staropolskich imion złożonych Przemysł lub Myślibór); potomków Mysła nazywano Mysłowicami, tak też zaczęto określać miejscowość, w której Mysłowice mieszkali (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-02-07
Skąd pochodzi nazwa miasta Jaworzno?
Jaworzno pochodzi od rzeczownika jawor (drzewo) z dodanym przyrostkiem -no (z prasłowiańskiego *-ьno) i oznaczało ‘miejsce, gdzie rosną jawory’ (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-01-30
Spotkałem się w Internecie z informacją, iż niemieckie słowo kwarc (Quartz) pochodzi od polskiego twardziec, jednak nigdzie nie mogę tego potwierdzić. Żaden ze słowników nie wspomina, aby słowo to pochodziło z języka polskiego, a w końcu informacja o tym, że jakieś słowo dostało się do danego języka za pośrednictwem innego języka jest zawsze odnotowane?
Rzeczownika twardziec nie odnotowuje żaden słownik historyczny, jest wyłącznie w Słowniku etymologicznym języka polskiego A. Brücknera, a za nim powtarza je Etimologičeskij slovar’ russkogo jazyka Maksa Fasmera. Rzeczownik ten można uznać za formację potencjalną, mogła bowiem (po palatalizacji spółgłoski d > dź oraz zaniku i wokalizacji odpowiednich jerów ь > e, ъ > Ø) istnieć jako staropolski fonetyczny kontynuant prasłowiańskiego *tvrьdьcъ pochodnego od ogólnosłowiańskiego przymiotnika *tvrьdъ ‘twardy’ (por. polskie twardy, czeski i słowacki tvrdý, rosyjski твёрдый itd.). Warto jednak zauważyć, że Brückner pisze „niby twardziec”, poprzedza zatem ów twardziec partykułą niby, która w polszczyźnie wyraża dystans mówiącego wobec sądu uważanego przez nadawcę za nieprawdziwy, kwestionowanego. Etymologia znanego w wielu językach (np. w angielszczyźnie od połowy XVIII wieku) rzeczownika quartz i polskiego kwarc (staropolskie kwarzec) nie należy do szczególnie jasnych. Jak wynika z lektury polskich i obcych słowników etymologicznych, rzeczownik quartz ma niewątpliwie zachodniosłowiańskie korzenie. Niemiecki Quarz pochodzi od XIV-wiecznej średnio-wysoko-niemieckiej formy quarc lub też twarc, zwarc (por. The American Heritage Dictionary of the English Language, Chambers Dictionary of Etymology), która – jak pisze A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego – powstała podobno w czeskich albo śląskich kopalniach i pochodzić może od gwarowej, małopolskiej formy kwardy o znaczeniu ‘twardy’ odnotowanej w Słowniku języka polskiego pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego z początków XX wieku, w którym znaleźć można także gwarowe słowo kwarc o znaczeniu ‘każdy przedmiot twardy’. Podsumowując: kontynuant prasłowiańskiej formy *tvrьdъ, którym jest małopolskie gwarowe kwardy mógł być w XIV wieku zapożyczony za pośrednictwem średnio-wysoko-niemieckiego do języka niemieckiego, z niemieckiego zaś rozpowszechnił się wśród języków europejskich i ostatecznie w XVIII-XIX wieku wrócił do polszczyzny jako kwarc (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-01-24
Skąd pochodzi nazwa miasta Sosnowiec?
Sosnowiec pochodzi od rzeczownika sosna lub przymiotnika sosnowy i oznacza ‘miejsce, gdzie rosną sosny’; istniała w tym miejscu stara osada młyńska Sosnówka (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-01-24
Skąd pochodzi nazwa miasta Sławków?
Sławków jest nazwą typu dzierżawczego i pochodzi od imienia Sławek (zdrobnienie od staropolskich imion złożonych Sławomir, Bogusław), do którego dodano przyrostek -ow-; Nazwa Sławków oznacza wieś, której właścicielem lub założycielem był człowiek nazywany Sławkiem (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-01-16
Proszę o etymologię słowa grzech.
Obecność wyrazu grzech – o znaczeniu ‘przekroczenie nakazów religijnych lub obyczajowych; wina, uchybienie’ – potwierdzona jest przez źródła polskojęzyczne od XIV wieku. Jego prasłowiańska postać *grěxъ nie jest łatwa do objaśnienia na tle języka indoeuropejskiego, bowiem etymologia jest tu niejasna. F. Sławski (w Słowniku etymologicznym języka polskiego) wskazuje na rdzeń groi-so-, ten sam, co w litewskim słowie graižùs, czyli ‘kręty’ oraz w łotewskim grèizs – ‘krzywy’ . Natomiast A. Bańkowski (Etymologiczny słownik języka polskiego) wiąże omawiany leksem z praindoeuropejską formą czasownika *ghreis-, która odpowiada greckiemu chrîs- o znaczeniu ‘mazać’. Warto również zauważyć, iż ogólnosłowiański grzech powstał w okresie przedchrześcijańskim, na co wskazuje używanie omawianego wyrazu w znaczeniu ‘błąd, pomyłka, uchybienie’, zwłaszcza w związku ze słownictwem rolniczym i tkackim, np. polskie dialektalne grzecha, ogrzech, czyli ‘wolny pas w zasiewie na polu lub kawałek ziemi, który przez nieuwagę oracza nie został zaorany’ (W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2006-01-16
Chciałabym się dowiedzieć, jaka jest etymologia wyrazu Europa.
Europa to nie tylko nazwa naszego kontynentu, ale także nazwa osobowa, imię mitologicznej córki króla Tyru, w której zakochał się Zeus i uniósł ją na Kretę. Na pamiątkę cudzoziemki przybyłej z dalekiej Fenicji starożytni nazwali jej imieniem jedną z czterech części świata i oddawali jej cześć boską. Początkowo geograficzny termin Europa używany był przede wszystkim do nazywania Grecji, a do V wieku p.n.e. jego zakres rozszerzony został także na kraje północne. Omawiany leksem wywodzi się z greckich słów: eurys ‘szeroki’ i ops ‘twarz’. Niektórzy sądzą, że źródłosłowem dla Europy jest semickie gharoob lub erebu, które oznaczają zachód słońca.
Joanna Przyklenk
Etymologia2006-01-14
Dzień dobry! Od jakiegoś czasu frapuje mnie zagadnienie pochodzenia w języku polskim wyrazu zdjęcie na określenie fotografii. Zagadką jest dla mnie o zdejmowanie czego chodzi. Po przemyśleniach doszedłem do tego, iż, być może, chodzi o zdjęcie obrazu rzeczywistości, tylko - dlaczego ten obraz jest zdejmowany?? Dlaczego tak zaczęto mówić, że ów obraz zostaje zdjęty z rzeczywistości?? Czy moje rozumowanie jest w ogóle poprawne??? Pozdrawiam serdecznie!!!
Rzeczownik zdjęcie w znaczeniu ‘fotografia’ odnotowany jest – siłą rzeczy – dopiero w słownikach XX-wiecznych, ale był używany już w wieku XIX, czego dowodzi przykład Sami się w różnych pozach zdejmowaliśmy pochodzący z pamiętnika z lat 1863-1870 zamieszczony w Słowniku języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego (przy definicji zdejmować się – zdjąć się potocznie ‘fotografować jeden drugiego, dać się fotografować’). Znaczenia fotograficznego nie notuje jeszcze ani Słownik języka polskiego S. B. Lindego, wydany w latach 1807-1814, ani Słownik języka polskiego pod red. A. Zdanowicza (i in.), wydany w Wilnie w 1861 r. (stąd jest to tzw. Słownik wileński), który pod hasłem zdjęcie zamieszcza definicję ‘sam wizerunek narysowany z czego’. Dopiero w wydanym w 1927 roku VIII tomie Słownika języka polskiego (tzw. warszawskiego) pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego natknąć się – oprócz definicji „rysowniczej” ‘rysunek wprost z osoby, z przedmiotu zrobiony, plan miejscowości w takiż sposób sporządzony’ z przykładem Gieologiczne (tak!) zdjęcia kraju prowadzone będą dalej – znaleźć można połączenie zdjęcie fotograficzne z definicją ‘fotografia kogo, czego’. Pod czasownikowym hasłem zdjąć w jednym ze znaczeń czytamy natomiast, iż w znaczeniu fotograficznym istniało połączenie zdjąć fotografię z kogo, z czego ‘sfotografować kogo, co, sportretować zapomocą (tak!) fotografii, dokonać zdjęcia fotograficznego, odfotografować kogo, co’ oraz dla czasownika zdjąć się znaczenie fotograficzne ‘odfotografować się’ z przykładem U kogoś się zdejmowała?.
Słownik języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego traktuje fotograficzne znaczenie zdjąć jako użycie potoczne ‘robić zdjęcie, fotografować’, np. Zostałem zdjęty w dwóch pozach: en face i z profilu (1908), inne przykłady pochodzą z lat 1900 i 1936, słownik ten notuje także przestarzałe już ówcześnie znaczenie ‘robić szkic, plan czego, dokonywać pomiarów; odtwarzać’ z przykładami z listów Sienkiewcza: Chciałby także być malarzem i zdejmować widoki górskie, Słowackiego: Goethe najgrzeczniej ich przyjął i prosił Mickiewicza, żeby mu pozwolił kazać zdjąć jego portret, z prozy Adolfa Dygasińskiego żyjącego w latach 1839-1902: Muszę zdjąć rysunek z tych sklepów na podcieniach i inne. Z przytoczonych definicji i przykładów jasno wynika, że zdjęciem, zdejmowaniem pierwotnie nazywano (jak Pan słusznie sądzi) jedynie wierne odwzorowanie rzeczywistości za pomocą rysunku, następnie zaś – po wynalezieniu i upowszechnieniu techniki fotograficznej – nazwę tej czynności przeniesiono na nową technikę utrwalania obrazu świata.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-12-30
Skąd wziął się wyraz stryj?
Leksem stryj w znaczeniu ‘brat ojca’ pojawia się w polszczyźnie XIV wieku i jest wyrazem ogólnosłowiańskim. Wywodzi się z prasłowiańskiego *strъjь // *stryjь. Jest to najprawdopodobniej kontynuacja tego samego rdzenia, który występuje także w łacińskim pater. Oto praindoeuropejski człon *ptr- przeszedł w *str-.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-12-30
Jaka jest etymologia słowa żółw?
Rzeczownik żółw – obecny w polszczyźnie od XV stulecia – występował w staropolskiej dobie obocznie do postaci żełw i oznaczał także ‘ślimaka’ oraz ‘gatunek ropuchy’. Ów ogólnosłowiański leksem miał w prasłowiańszczyźnie formę *žely, želъve i stanowił dokładny odpowiednik greckiego khélys ‘żółw’. Bazą był tu najprawdopodobniej praindeuropejski rdzeń ghelû- o znaczeniu ‘zielony, żółty’. Wiesław Boryś stawia tezę, iż zwierzę nazwano tak od barwy pancerza (W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-12-27
Proszę o wyjaśnienie powstania nazwy Biskupin. Wszędzie jest dużo wiadomości o historii tej miejscowości, ale nie mogę znaleźć, w jaki sposób powstała ta nazwa. Dziękuję.
Biskupin wiąże się etymologicznie z rzeczownikiem biskup, który za pośrednictwem staroczeskiego słowa biskup przejęty został z niemieckiego biskof. Nazwa miejscowa wskazuje na przynależność określanej nią miejscowości do biskupstwa.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-12-22
Skąd pochodzi nazwa Inowrocław?
Nazwa miasta Inowrocław pierwotnie miała brzmienie Juni Włodzisław, pochodzi bowiem od wyrazów jun ‘młody, nowy’ i Włodzisław. Włodzisław był dawną nazwą dzisiejszego Włocławka, stąd można powiedzieć, że Inowrocław był niegdyś Nowym Włocławkiem). W pierwotnym zestawieniu Juni Włodzisław zaszły jednak tak duże zmiany fonetyczne, że trudno dziś w num ów Włocławek odszukać. W efekcie owych zmian po przekształceniu początkowego ju- w ji-, a następnie i i- powstało złożenie z środkowym łączącym -o-: Inowłodzisław, w której z kolei nastąpiło zredukowanie wewnętrznego i owocujące powstaniem formy Inowłodzsław, a następnie zmiana (upodobnienie pod względem dźwięczności) grupy spółgłoskowej dzs na cs oraz uproszczenie trudnego do wymówienia cs w c. W tak powstałej nazwie Inowłocław doszło ostatecznie do odpodobnienia dwu głosek ł, z których pierwsza została zastąpiona przez r (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-12-22
Jaka jest etymologia słów stolarz i ręcznik?
Stolarz jest znanym od XV wieku wyrazem pochodnym od rzeczownika stół. Co do wyrazu ręcznik, to z etymologicznego punktu widzenia pochodzi on od przymiotnika ręczny (por. np. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego), ręczny natomiast od rzeczownika ręka, jednak z punktu widzenia słowotwórczego można ręcznik współcześnie analizować jako formę odrzeczownikową.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-12-22
Bardzo proszę o wyjaśnienie powstania nazwy Kruszwica.
Kruszwica to nazwa pochodząca od wyrazu kruszwa (krusza), który jest północnopolską odmianą rzeczownika grusza, znaną też w dialektach oraz w języku górnołużyckim. Nazwę miejscową utworzono przez dodanie przyrostka słowotwórczego -ica (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-12-15
Skąd pochodzi nazwa miasta Tuchola? Dziękuję.
Nazwa ta, notowana w źródłach od XIII wieku, pochodzi od rdzenia tuch- // tęch-, który występuje także w wyrazie stęchły (prasłowiańskie *tuchlъ ‘stęchły, zgniły’), co wskazuje, że dawniejszą osadę założono na miejscu podmokłym z roślinnością bagienną o charakterystycznym stęchłym zapachu (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-12-12
Witam serdecznie. Bardzo proszę o podanie etymologii wyrazu golf (w znaczeniu swetra z kołnierzem zawijanym). Czy ma coś wspólnego z grą w golfa? Pozdrawiam. Tomasz.
Na początku był angielski golf – nazwa kija do uderzania piłki (pokrewny do holenderskiego kolf i niemieckiego ‘Kolbe ‘kolba’), później była nazwa gry, następnie Francuzi od nazwy gry golfem nazwali część ubioru: bluzę sportową z wełnianego trykotu do gry w golfa, później z kolei nazwa ta przeszła na typ swetra z charakterystycznym kołnierzem, a potem na nazwę samego kołnierza. Warto także wiedzieć, że od nazwy gry powstała nie tylko nazwa swetra, w 1. połowie XX wieku znane były bowiem także golfy ‘rodzaj spodni sportowych’ przejęte za niemieckim golf-hose ‘bufiaste spodnie sportowe sięgające do połowy łydek (do gry w golfa), krótka spódnica sportowa’, była to także nazwa półbutów o specjalnie wykrojonej przyszwie ozdobionej dziurkowaniem (por. definicje w Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, Etymologicznym słowniku języka polskiego A. Bańkowskiego oraz Słowniku języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-11-28
Julian Tuwim w wierszu Figielek wykorzystał współbrzmienia słów, które mają wspólną etymologię i takich, które nie. Czy słusznie podejrzewam, że do tych ostatnich należą kura - kurzyło, zając - zajęczał, kurczę - skurczyło?
Podejrzenia te są jak najbardziej słuszne.
Katarzyna Wyrwas

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166