| Interpunkcja | 2011-12-29 |
| Czy w wyrażeniu: po..., a przed... poprawnie użyto przecinka, czy też a pełni tu funkcję łącznika i nie wymaga jego użycia? | |
| Przecinek przed a jest tu konieczny – a pełni w omawianym wyrażeniu funkcję po prostu spójnika przeciwstawnego. Katarzyna Mazur |
|
| Odmiana | 2011-12-21 |
| Czy w wypadku czarodzieja i czarodziejki liczbą mnogą może być czarodzieje? | |
| Tak. Mianownik liczby mnogiej od rzeczownika czarodziej to właśnie czarodzieje i możemy tę formę stosować także w odniesieniu do grupy złożonej jednocześnie z czarodziejów płci męskiej i czarodziejów płci żeńskiej. Proszę też spojrzeć na podobny przykład – o nauczycielce i nauczycielu powiemy, że razem są nauczycielami (czyli że są to nauczyciele). Katarzyna Mazur |
|
| Etymologia | 2011-12-21 |
| Uprzejmie proszę o radę, czy finalny wniosek dotyczący pokrewieństwa słów altruizm i truizm ma rację bytu, czy może to jedynie etymologiczna iluzja, przypadkowość pozorów. |
|
| Oba słowa, mimo graficzno-fonetycznej zbieżności swych postaci – truizm, altruizm – mają inny źródłosłów. Altruizm – utworzony na słowotwórczy kształt wyrazu egoizm – pochodzi z łacińskiego alter, czyli ‘a) jeden z dwóch, drugi z dwóch; przeciwny, różny, odmienny; b) (jako liczebnik) drugi’. Natomiast truizm pochodzi od angielskiego słowa true, które jest pokrewne starofryzyjskiemu i starosaksońskiemu triuwi ‘wierny, lojalny; godny zaufania, zaufany, pewny’. Bazą wyjściową był w tym wypadku najprawdopodobniej praindoeuropejski rdzeń *dreu-/dru- ‘twardy, ciężki; mocny’. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2011-12-21 |
| Człon aku- występuje w wielu wyrazach o dość odległych znaczeniach: akupunktura, akumulator, akuszerka, akustyka, akurat itp. Czy jest on nośnikiem jakiegoś znaczenia? | |
| Cząstka aku- w wymienionych wyrazach ma co najmniej dwojaki źródłosłów. W przypadku leksemów akumulator, akurat i akuszerka ma ona złożoną strukturę morfologiczną, powstała bowiem w rezultacie połączenia elementu ac- mogącego m.in. nieść znaczenia ‘na; do, ku, przy’ i słowa zaczynającego się od litery c-. I tak słowo akumulator zapożyczone z języka niemieckiego w XIX wieku – niem. Akkumulator – pochodzi od łacińskiego czasownika accumulare ≤ ac + cumulare ‘na + gromadzić’. Pożyczką z języka niemieckiego jest również zaświadczony w polszczyźnie XIX stulecia leksem akurat – niem. akkurat – którego pochodzenie zaświadczają takie łacińskie wyrazy, jak przysłówek accurāte ‘dokładnie, starannie’, przymiotnik accūrātŭs ‘dokładny, staranny; stanowczy, ścisły’, rzeczownik accūrātǐō ‘staranność, dokładność’, też czasownik accūrō ‘dokładać starań, pilnie wykonywać’. To także przykład połączenia ac + cūrō ‘dbać o coś; troszczyć się’ ≥ accūrō. Z kolei wyraz akuszerka powstał na bazie francuskiego rzeczownika accoucheur używanego w znaczeniu ‘lekarz, położnik’ oraz czasownika accoucher – ‘układać do porodu; zlec do porodu’. Owo francuskojęzyczne zapożyczenie notowane w polszczyźnie od drugiej połowy XVIII wieku również pochodzi z łaciny, a ściślej – od łacińskiego czasownika collocare ‘razem / obok ustawić, ułożyć; umieścić’, który – znów za pośrednictwem języka francuskiego – stał się także podstawą słowa kuszetka. Omówione zatem wyrazy – akumulator, akurat, akuszerka – łączy nie tyle znaczenie (chyba że mówimy o informacji semantycznej niesionej przez cząstkę ac-), ile etymologicznie tożsama budowa morfologiczna – [łac. ac- + c- ≥ pol. ak-] – oraz źródłosłów łaciński i pośrednictwo niemiecko- bądź francuskojęzyczne w procesie wprowadzania tych słów na grunt języka polskiego. Nieco inaczej wygląda sytuacja z leksemami akupunktura (też akupresura) i akustyka. Oba wiążą się z greckim akuō ‘czuję’ i z pochodnym od niego łacińskim acutus ‘zaostrzony, ostry; kłujący, dotkliwy; (o tonie) przenikliwy, głośny, jasny; pełen talentu, przenikliwy, bystry; chytry, szczwany’. Wyrazy te wiązać należy z wcześniejszym praindoeuropejskim rdzeniem *(s)keu- niosącym sens ‘zwracać uwagę, uważać, odbierać wrażenia zmysłowe (dotykowe, węchowe, słuchowe, wzrokowe)’. Powstały na tej bazie prasłowiański czasownik *čuti dał w języku polskim czuć, a także: czujny, czuły, czuwać. Etymologiczny związek czucia z różnymi zmysłami (a nie tylko ze współcześnie oczywistym związkiem czuć – zmysł dotyku) widzimy w takich kolokacjach, jak np.: czuć czyjś dotyk, ból, pieczenie, swędzenie (dotyk); czuć rytm, muzykę (słuch); czuć gorycz, słodycz, smak (smak); czuć dym/dymem, tę kiełbasę już czuć, czuć od niej alkohol (węch). Jak widać, pierwotne znaczenie leksemu czuć odnosiło się do różnych wrażeń zmysłowych, a zatem akupunkturę (ukłucie – łac. acus ‘igła’ + punctum ‘ukłucie’) i akustykę (słuch) łączy wspólny źródłosłów (ten sam, który dał w języku polskim czuć) i wspólny, przynajmniej w jakimś stopniu, sens – odczuwania dotyku i odczuwania dźwięku. Joanna Przyklenk |
|
| Składnia | 2011-12-20 |
| Która forma jest poprawna: zawiadamiamy o uroczystości naszych zaślubin, które odbędą się... (bo: zaślubiny) czy która odbędzie się... (bo: uroczystość)? | |
| Obie formy da się obronić (obie są poprawne składniowo i fleksyjnie), ale zdecydowanie zgrabniej brzmi wersja zawiadamiamy o uroczystości naszych zaślubin, która odbędzie się. Katarzyna Mazur |
|
| Ortografia | 2011-12-20 |
| Chciałabym się dowiedzieć, jak zapisuje się obecnie 20 stopni Celsjusza - 20°C, 20 °C czy 20° C. Wiem, że rozporządzenie z 30 listopada 2006 r. mówiło, iż należy zostawić odstęp między wartością liczbową a oznaczeniem jednostki miary, w 2010 r. paragraf 16 został uchylony, ale w Załączniku nr 1 do rozporządzenia z 12 stycznia 2010 r. w punkcie 16 pozostał zapis 1 (spacja) °C. Jaki jest zatem właściwy zapis? | |
| Dobra jest wersja: 20°C – znak stopnia składamy z liczbą zapisaną cyfrą bez odstępu, nie dajemy też spacji przed następującym po nim symbolu skali. Katarzyna Mazur |
|
| Znaczenie | 2011-12-20 |
| Chciałbym się dowiedzieć, czy słowa pampers/pampersy i ich formy odmiany przekształciły się w nazwy rodzajowe? Zauważyłem, że powszechnie się je stosuje na określenie pieluch jednorazowych. Jaka jest opinia państwa? | |
| Tak, słowo pampers (w liczbie mnogiej pampersy funkcjonuje jako nazwa gatunkowa i w znaczeniu ‘jednorazowe pieluszki’ jest notowana przez współczesne słowniki, przy czym niektóre opatrują ją kwalifikatorem potoczne (np. USJP), inne traktują jako wyraz neutralny (por. SJP PWN). Oczywiście wciąż można pisać mam pieluszki Pampers, gdzie Pampers to nazwa marki, ale już tylko założyłem dziecku pampersa (nie: *Pampersa). Katarzyna Mazur |
|
| Ortografia | 2011-12-20 |
| Zwracam się z prośbą o wyjaśnienie, czy skrót od wyrażenia na temat zapisujemy z kropką (nt.), czy bez kropki (nt). | |
| W tym skrócie kropka na końcu musi się pojawić, czyli tylko nt. będzie dobrze. Katarzyna Mazur |
|
| Etymologia | 2011-12-20 |
| Interesuje mnie etymologia słowa przybyć. |
|
| Czasownik przybyć wywodzi się z prasłowiańskiego słowa *pri-biti występującego już wówczas najpewniej w znaczeniu ‘przyjść, przyjechać, przybyć, zjawić się gdzieś; zwiększyć się, powiększyć się’. Omawiany leksem składa się zatem z prefiksu przy- oraz czasownika być (*byti). Na jego postawie utworzony został również rzeczownik przybytek (por. od przybytku głowa nie boli) jako określenie tego, czego przybyło, czego jest teraz więcej. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2011-12-20 |
| Jaka jest etymologia słowa drzewo? | |
| Rzeczownik drzewo – poświadczony w tekstach polskich od XIV wieku – pochodzi od prasłowiańskiej formy *děrvo oznaczającej ‘drzewo’. Postać ta zapewne ukształtowana została na bazie praindoeuropejskiego rdzenia *der-eu- / *der-u- / *dr-eu- też niosącego sens ‘drzewo’ (por. W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005). Grupa śródgłosowa -ěr- to tzw. grupa przestawkowa, ulegająca procesowi przestawki, co – jak sama nazwa wskazuje – polegało na zamianie głosek miejscami: -ěr- ≥ -rě-. Głoska r poddana miękczącemu działaniu przedniej samogłoski z czasem przeobraziła się w dźwięk tożsamy z [ż]. Joanna Przyklenk |
|
| Poprawność komunikacyjna | 2011-12-17 |
| Chciałem sprawdzić Cię – czy takie zdanie jest poprawne? Czy muszę użyć formy Chciałem sprawdzić Cię/Ciebie? | |
| Nie można do końca ocenić poprawności tego typu zdań bez ich analizy na tle kontekstu. Ale parę wskazówek dać mogę. Jeśli na zaimek pada akcent, a tak będzie np. wtedy, gdy zdanie przez Pana przywołane padnie w reakcji na pytanie: Kogo z nas chciałeś sprawdzić?, to powinien Pan zastosować formę ciebie (czyli: Chciałem sprawdzić Ciebie). I to jest bardziej prawdopodobna możliwość, bo akcent zdaniowy pada właśnie najczęściej na pierwszy lub – jak tu – ostatni wyraz w zdaniu. Ale gdyby poprzednie zdanie brzmiało: Dlaczego to zrobiłeś?, odpowiedź na nie mogłaby brzmieć Chciałem sprawdzić Cię (z nieakcentowaną, czyli krótszą formą zaimka); choć właściwie naturalniejszy byłby tu szyk Chciałem Cię sprawdzić - proszę zobaczyć, że dopiero teraz najważniejsza część odpowiedzi (sprawdzić) znajduje się pod akcentem zdaniowym na ostatnim miejscu w wypowiedzeniu. Wniosek jest następujący – najlepiej napisać: Chciałem sprawdzić Ciebie lub Chciałem Cię sprawdzić. Katarzyna Mazur |
|
| Składnia | 2011-12-17 |
| Chciałam zapytać o to, czy poniższe zdanie (które jest notą o wydawcy książki umieszczoną na końcu publikacji) jest skonstruowane poprawnie (zastanawiam się czy czasownik tworzy powinien być w l. pojedynczej czy mnogiej): Wydawca, fundacja Akademia Sportu, współpracując z Europejskim Instytutem, Europejskim Instytutem Kultury, Akademią Dzieci i Akademią Młodzieży, od 2005 r. tworzy Klaster Filmowy, w ramach którego wydana jest niniejsza publikacja. | |
| Zdecydowanie czasownik powinien się tu znaleźć w liczbie pojedynczej, bo podmiot zdania głównego jest wyrażony właśnie taką liczbą (wydawca o nazwie Akademia Sportu). Fragment współpracując z Europejskim Instytutem, Europejskim Instytutem Kultury, Akademią Dzieci i Akademią Młodzieży to bezpodmiotowy równoważnik zdania i żadna jego część nie wpływa na liczbę orzeczenia zdania nadrzędnego. Wniosek: zdanie w przywołanym przez Panią brzmieniu jest poprawne. Katarzyna Mazur |
|
| Składnia | 2011-12-17 |
| Według Słownika poprawnej polszczyzny zaimek względny który może być poprzedzony tylko wyrażeniami przyimkowymi: za pomocą; na podstawie; na mocy; w braku; w razie. Zgodnie z tą zasadą poprawnie będzie tylko w którego ramach, tymczasem tego wyrażenia z zastosowaniem takiego właśnie szyku w zasadzie się nie spotyka... Proszę o podpowiedź: w którego ramach czy w ramach którego? | |
| Wyrażenie w ramach (czegoś) też możemy traktować jako złożony przyimek, a zatem będzie on się zachowywał w kontekście zaimka który wprowadzającego zdanie względne podobnie jak przywołane przez Panią konstrukcje przyimkowe, a zatem dobrze będzie w ramach którego. Katarzyna Mazur |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2011-12-17 |
| Piszę zaproszenia i wiele osób mówi mi, że nazwisk się nie odmienia. Oczywiście wcześniej poczytałem o tym trochę i proszę mnie upewnić, że to nazwisko poniżej się odmienia. Chciałbym zaprosić Państwa Elżbietę i Stanisława Dyniów W normalnym przypadku osoba nazywa się Elżbieta Dynia. Jaka forma jest poprawna? |
|
| Nazwiska należy odmieniać. Do nieodmiennych należą tylko niektóre nazwiska obce, a z rodzimych ponadto wszystkie żeńskie zakończone głoską inną niż -a (czyli np. moje nazwisko czy nazwiska znanej aktorki Weroniki Rosati lub pisarki Małgorzaty Musierowicz). Nazwisko Dynia jest odmienne zarówno jako kobiece, jak i jako męskie. W liczbie pojedynczej przyjmuje ono dla rodzaju żeńskiego i męskiego końcówki jak rzeczownik dynia. W liczbie mnogiej mamy następujące formy: M. Dyniowie, D. Dyniów, C. Dyniom, B. Dyniów, N. Dyniami, Ms. Dyniach. W zaproszeniu użył Pan dobrej formy dopełniacza Dyniów – intuicja Pana nie zawiodła. Pozostawienie nieodmienionego nazwiska pary małżeńskiej byłoby rażącym błędem. Katarzyna Mazur |
|
| Słowotwórstwo | 2011-12-17 |
| Czy wyrażenie couchowany występuje w polszczyźnie i czy jest prawidłowo utworzone? | |
| Słowo couchowany nie jest notowane w słownikach języka polskiego, nie występuje także w Korpusie Języka Polskiego. W pytaniu brak informacji o znaczeniu, ale podejrzewam, że chodzi o derywat od angielskiego wyrazu coach ‘trener’, a nie couch ‘kanapa, leżanka’. Wniosek taki opieram na fakcie, że odnotowana jest forma coaching w znaczeniu ‘aktywna współpraca szefa z pracownikiem w celu eliminowania błędów w pracy i wspierania rozwoju pracownika’ (www.pwn.pl), leksem coaching notowany jest w Korpusie Języka Polskiego, jest też wykorzystany w nazwie nowego polskiego magazynu. Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów pod redakcją Jerzego Bralczyka obok coaching podaje też przymiotnik coachingowy. W internecie znajdziemy czasownik coachować, powstały na bazie coach, a wtedy mamy już prostą drogę do postaci coachowany – imiesłowu przymiotnikowego biernego (analogicznie do: animowany od animować, liftowany od liftować). Zasadniczym kryterium przemawiającym na niekorzyść tego wyrazu jest kryterium wystarczalności, gdyż da się go zastąpić polskimi wyrazami trenowany lub szkolony. Ponadto angielski wyraz w połączeniu z polskim morfemem brzmi obco, a zapis i wymowa mogą przysparzać wielu trudności. Warto jednak zaznaczyć, iż wyraz coachowany pojawił się już w Internecie na portalach związanych z biznesem oraz zarządzaniem, można zatem spodziewać się jego upowszechniania. Anna Muschiol |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2011-12-17 |
| Jak odmienia się nazwisko Drob? | |
| Według Słownika poprawnej polszczyzny Andrzeja Markowskiego polskie nazwiska zakończone na spółgłoskę twardą (b, p, d, t, w, f, m, n, r, s, z, ł) odmieniają się jak wyraz kat, zatem nazwisko Drob odmienia się następująco: M. Drob, D. Droba, C. Drobowi, B. Droba, N. Drobem, Ms. Drobie. Jeśli nosicielem nazwiska jest kobieta, wyraz pozostaje nieodmienny, np. Teresa Drob, z Teresą Drob, o Teresie Drob. W mianowniku liczby mnogiej mamy formę Drobowie. Ewelina Suszek |
|
| Składnia | 2011-12-17 |
| Bardzo proszę o pomoc. W jakim przypadku powinno być nazwisko w zdaniu: Toczy się postępowanie o uznanie za zmarłą Jadwigę Kowalską czy Jadwigi Kowalskiej? Która forma jest właściwa Uznanie za zmarłą Annę czy uznanie za zmarłą Anny. | |
| Poprawna forma to Jadwigi Kowalskiej, gdyż w domyśle jest tu pytanie o dopełniacz (bo: uznanie kogo? czego?). Analogicznie w drugim przypadku – uznanie (za zmarłą) Anny. Maciej Trenczek |
|
| Słowotwórstwo | 2011-12-14 |
| Jaką poprawnie powinna nazywać się choroba wywołana przez bakterie z rodzaju Brucella: bruceloza czy brucelloza? Podobnie w przypadku Salmonelli: samoneloza czy salmonelloza? Czy jest jakaś reguła? |
|
| Poprawne formy wyrazów to: salmonelloza oraz bruceloza, obie notowane są w Uniwersalnym słowniku języka polskiego: salmonelloza – med. «choroba zakaźna, ostre zatrucie pokarmowe wywołane przez salmonelle» oraz bruceloza – med., wet. «choroba zakaźna zwierząt, głównie hodowlanych, lub choroba odzwierzęca u człowieka, wywoływane przez różne gatunki bruceli». Podstawą słowotwórczą słowa salmonelloza jest salmonella, z podwojoną głoską l, bruceloza pochodzi od słowa brucela, w którym nie ma podwojenia l. Anna Muschiol |
|
| Słowotwórstwo | 2011-12-14 |
| Nauka o chorobach drobiu to awiopatologia czy awipatologia? | |
| Słowo pochodzi od wyrazów: łac. ăvĭs ‘ptak’ oraz patologia. W złożeniach tego typu zwykle pojawia się -o-, podobnie w wyrazach: fizjopatologia, neuropatologia, psychopatologia, socjopatologia. Dodać warto, że w Internecie znajdziemy wiele poświadczeń właśnie awiopatologii, natomiast brak *awipatologii (w Korpusie Języka Polskiego PWN wyrazy te nie pojawiły się). Anna Muschiol |
|
| Poprawność komunikacyjna | 2011-12-13 |
| Mierzi mnie używanie przez moją koleżankę zwrotów typu muszę powiedzieć dla Radka, czy muszę wysłać dla Radka. Jednak nie mogę jej przekonać, że używane przez nią zwroty są niepoprawne i powinna mówić muszę powiedzieć Radkowi itp. Czy mógłbym prosić o fachowe wytłumaczenie tego problemu? |
|
| Zastępowanie celownika przyimkiem dla z dopełniaczem charakteryzuje przede wszystkim mieszkańców północno-wschodniej Polski. Ten regionalizm składniowy powstał prawdopodobnie pod wpływem gwar białoruskich i jest bardzo rozpowszechniony na terenie Podlasia. Co ciekawe, posługiwanie się wyrażeniami przyimkowymi zamiast formami deklinacyjnymi przypadków jest popularne również w innych częściach kraju, np. na Śląsku używa się konstrukcji złożonej z od i dopełniacza tam, gdzie w polszczyźnie ogólnej występuje tylko dopełniacz (por. To jest torebka od Sandry zamiast To jest torebka Sandry). Jak Pan zauważył, przywołane zdania są niezgodne z normą ogólnopolską, jednak warto wspomnieć o tym, że nie zawsze taka konstrukcja będzie błędna. W przypadku niektórych czasowników możemy posługiwać się zarówno celownikiem, jak i opisywanym wyrażeniem, a przy tym nie powinno to nikogo „mierzić” (np. poprawnie będzie, jeśli powiemy Zrób Radkowi obiad, a także Zrób obiad dla Radka). Wracając do głównego problemu, używanie omawianej konstrukcji przez Pana koleżankę oraz trudność w przekonaniu jej do posługiwania się celownikiem wynikają zapewne z tego, że wszyscy w jej rodzimym otoczeniu (tu zaznaczę jeszcze, że ten regionalizm może występować również poza Podlasiem) mówią właśnie wysłać dla Radka, dziękować dla mamy itp., nie zaś wysłać Radkowi czy dziękować mamie. Oczywiście, może być to irytujące dla osób z innego regionu, ale też trudne do zmienienia. Nie oznacza to, że zniechęcam Pana do dbałości o poprawną polszczyznę. Niemniej jednak zanim rozpocznie się walkę z tym, co przeszkadza w języku innych, warto zastanowić się, czy przypadkiem samemu nie jest się przywiązanym do jakichś regionalizmów (z czego czasem trudno zdać sobie sprawę). Daria Sitko |
|